«Ψαρεύοντας έρχεται η θάλασσα», έγραφε ο ποιητής, «ψαρεύοντας έρχεται και η ελευθερία», μοιάζει να μας λέει με το παρόν βιβλίο ο Τσέχος πεζογράφος Οτα Πάβελ (1930-1974), ένας από τους καλύτερους διηγηματογράφους που ανέδειξε μεταπολεμικά η χώρα του και που χάθηκε πρόωρα σε ηλικία μόλις 43 ετών.
Ακολουθώντας τη λογοτεχνική παράδοση της σατιρικής νεορεαλιστικής πεζογραφίας, που καλλιέργησαν τη δεκαετία του ’20 οι συμπατριώτες του Γιάροσλαβ Χάσεκ και Μπόχουμιλ Χράμπαλ, ο Πάβελ κατασκευάζει μικρές παρωδίες της καθημερινής ζωής, που διαδραματίζονται όμως όχι σε ένα αστικό περιβάλλον αλλά κυρίως στον κόσμο της υπαίθρου. Και δεν θα μπορούσε ίσως να κάνει και διαφορετικά, αφού το γεγονός που σημάδεψε ανεξίτηλα τον δημιουργό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ο εγκλεισμός του Εβραίου πατέρα του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και η φυγάδευση της χριστιανής μητέρας του και του ιδίου στο χωριό καταγωγής τους, το ειδυλλιακό Μπούστεχραντ.
Περίοδος μαθητείας
Για τον Πάβελ, που είχε γεννηθεί στην κοσμοπολίτικη Πράγα, αυτή η βεβιασμένη αναχώρηση, καθώς και η παράνομη παραμονή στην ύπαιθρο καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, φαίνεται πως στάθηκε μια περίοδος προσαρμογής αλλά και μαθητείας στα στοιχεία και τα στοιχειά της φύσης. Αργότερα, γυρίζοντας στην πόλη και εισπράττοντας σε μεγάλο βαθμό όλες εκείνες τις μεταπολεμικές διαψεύσεις -πολιτικές, ηθικές, οικονομικές- που σημάδεψαν την πρόσφατη ιστορία της Τσεχοσλοβακίας, θέλησε, ως έναν τρόπο ψυχολογικής άμυνας μάλλον, να επανασυνδεθεί μέσω της γραφής με το αγροτικό περιβάλλον που στάθηκε κάποτε οικογενειακό καταφύγιο και προσωπικό θαλάμι.
«Μυστικά τοπία»
Στα διηγήματα του Πάβελ, το αίτημα της επιστροφής στη φύση συμπίπτει με την επιθυμία της επιστροφής στην παιδική ηλικία, στα χρόνια της αθωότητας και της ξεγνοιασιάς, όταν ως ένας μικρός εξερευνητής ανακάλυπτε την πανίδα και τη χλωρίδα της γενέθλιας γης, κι ακόμη το υγρό στοιχείο -πηγές, ποτάμια, λίμνες- εντός του οποίου αισθανόταν αθάνατος. Βέβαια, όπως διαπιστώνει γρήγορα ο επαρκής αναγνώστης, η επαφή με το θαύμα της φύσης είναι απλώς η αφορμή για να ανιχνεύσει και να εκφράσει ο δημιουργός τα «μυστικά τοπία» του βαθύτερου ψυχισμού του, να ανακαλύψει πρωτίστως τον τραυματισμένο εαυτό του μέσα από τις περιγραφές της άλλοτε ειδυλλιακής και άλλοτε απειλητικής ενδοχώρας.
Σπαρακτικό επιμύθιο
Η εμπειρία των διώξεων, πρώτα στα χρόνια της γερμανικής κατοχής και ύστερα του υπαρκτού σοσιαλισμού, σίγουρα επιβάρυναν την ψυχική υγεία του Τσεχοεβραίου Πάβελ, που σε ηλικία 33 ετών εκδήλωσε τα συμπτώματα της μανιοκατάθλιψης και τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε νοσηλευόμενος σε διάφορες ψυχιατρικές κλινικές. Παρ’ όλη αυτή τη δοκιμασία κατόρθωσε να ολοκληρώσει αρκετά ακόμη διηγήματα και ένα μεγαλύτερο αυτοβιογραφικό κείμενο, όπου με μια σπαρακτική ειλικρίνεια αποτύπωσε τον πυρήνα της ύπαρξής του γράφοντας ως επιμύθιο: «Το ψάρεμα είναι προπαντός ελευθερία. Να προχωράς χιλιόμετρα ολόκληρα μέχρι να ανταμώσεις τις πέστροφες, να πίνεις νερό από πηγές, να μένεις μόνος κι ελεύθερος, έστω για μία ώρα, για λίγες μέρες ή ακόμα και για εβδομάδες ολάκερες. Ελεύθερος από την τηλεόραση, τις εφημερίδες, το ραδιόφωνο, τον πολιτισμό. Ηθελα εκατό φορές να θέσω τέρμα στη ζωή μου, τότε που δεν μπορούσα άλλο πια, ποτέ όμως δεν το έκανα. Το ψάρεμα μου δίδαξε την υπομονή και οι μνήμες με βοηθούσαν να ζω».
Οτα Πάβελ. «Μια ζωή ψαρεύοντας». Διηγήματα.
Μτφρ. Κώστας Τσίβος
Εκδόσεις Ικαρος.
Σελ.148, ευρώ 14