Στην ταινία «Το κορίτσι που εξαφανίστηκε» του Ντέιβιντ Φίντσερ, καθώς η ιστορία της απατημένης συζύγου και του εξαπατημένου ανδρός εκτροχιάζεται από τις παγιδευμένες με εκρηκτικά κλισέ και κραυγαλέα λογικά ατοπήματα ράγες του σεναρίου, ο καλός σκηνοθέτης καταφέρνει, εντούτοις, να περισώσει μια ενδιαφέρουσα ιδέα: τι σημαίνει να υποδύεται κάποιος έναν ρόλο σε έναν κόσμο σαν τον σημερινό, όπου οι εκφάνσεις του δημόσιου βίου έχουν μετατραπεί σε καλοστημένες τελετουργικές περφόρμανς, με αποτέλεσμα οι κοινωνικοί ρόλοι να αναδιαμορφώνονται μέσα από αυτές; Οι πρωταγωνιστές της υπόθεσης, και ειδικά ο χαρακτήρας του Νικ Νταν, που ενσαρκώνει ο Μπεν Αφλεκ, προσαρμόζονται με εξοργιστική ευκολία στα ρευστά, χάρτινα προσωπεία που κατασκευάζουν στα μέτρα τους οι διαρκώς μεταβαλλόμενες προσδοκίες της κοινής γνώμης, συμμετέχοντας σε τηλεοπτικές εκπομπές και συνεντεύξεις Τύπου που προορίζονται μεν για μαζική κατανάλωση, όμως στην ουσία προσφέρονται για κανιβαλισμό.
Το θέατρο που παίζουν δεν είναι μια «παρηκμασμένη τελετουργία», όπως το έβλεπε ο Γέρζι Γκροτόφσκι, αλλά μια φωτογενής περφόρμανς αυτοακύρωσης, που οδηγεί σε μια επίπλαστη αίσθηση υπέρβασης του εαυτού· οι πρωταγωνιστές υποδύονται όλα αυτά που δεν είναι επειδή έχουν πάψει εδώ και καιρό να είναι κάποιοι.
Οι ήρωες του κορυφαίου Αμερικανού πεζογράφου Ντον Ντελίλο, του ποιητή της ψυχροπολεμικής παράνοιας και πρωτοπόρου στοχαστή της ζωής στις αντιφατικές, νευρωτικές κοινωνίες των τελευταίων πενήντα ετών, μοιάζουν με τους προαναφερθέντες, δείχνουν κι αυτοί «υπερβατικοί, απελευθερωμένοι από όρια» («ΜΑΟ ΙΙ»).
Πέρα από τα όρια
Σε αντίθεση, για παράδειγμα, με την τετραλογία του «Λαγού» του Τζον Απντάικ ή τα βιβλία του Ρίτσαρντ Φορντ με ήρωα τον Φρανκ Μπάσκομπ, όπου το δράμα εκλύεται όταν οι πρωταγωνιστές αποτυγχάνουν να υποδυθούν τον αναγκαίο κοινωνικό ρόλο του καλού συζύγου ή του υπεύθυνου πατέρα, στα έργα του Ντελίλο οι χαρακτήρες επιθυμούν να μεταλλαχθούν σε κάτι πέρα από τα όρια μιας αναγνωρίσιμης κοινωνικής ταυτότητας, να γίνουν κάτι άλλο, άυλο, φαντασιακό. Βιώνουν οράματα απελευθέρωσης, βλέπουν όνειρα μεταμόρφωσης, προφητεύουν την αυτοκαταστροφή τους. Οπως η Λόρεν Χάρντκι, η σκελετωμένη και εργασιομανής «body artist» των «Χρόνων του σώματος», που κάνει περφόρμανς για να απαλλαγεί από το σώμα της εξερευνώντας αρχετυπικές ταυτότητες· «τα πάντα αναφέρονται στο ποιοι είμαστε όταν δεν παίζουμε τον ρόλο του ποιοι είμαστε». Ή σαν τον Ερικ Πάκερ, τον κυνικό πολυεκατομμυριούχο του «Κοσμόπολις», στον οποίο «η αίσθηση του εαυτού του στοίχειωνε όλες του τις πράξεις, που είχαν χάσει τον αυθορμητισμό τους» και γι’ αυτό «ήθελε να γίνει κβάντα, υπερβαίνοντας τη σωματική του μάζα, τους λεπτούς ιστούς γύρω από τα οστά, τους μυς και το λίπος».
Ακόμη και ο μυθιστορηματικός χαρακτήρας του Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ στον «Ζυγό» ξεπροβάλλει από τις σελίδες ως ένας φανατισμένος μύστης των αόρατων δυνάμεων που κινούν τον κόσμο: για να λυτρωθεί από την ανωνυμία του πλήθους, πρέπει να γίνει μέρος της Ιστορίας, να μεταστοιχειωθεί σε αφηρημένη έννοια.
Οταν εκδόθηκε στην Αμερική πριν από τέσσερα χρόνια η συλλογή διηγημάτων «Αγγελος Εσμεράλντα» (Εστία), ξάφνιασε ευχάριστα με την πρωτοτυπία και τον πλουραλισμό της ακόμα και τους πιο απαιτητικούς οπαδούς του Ντελίλο. Γραμμένα από το 1979 έως το 2011, τα διηγήματα αυτά γιγαντώνουν τον μύθο ενός συγγραφέα που μπορεί να χειριστεί τη γλώσσα όπως ελάχιστοι σύγχρονοί του και, παρά τη συνεπή θητεία του στο μυθιστόρημα, καταφέρνει να συγκινήσει και να ενθουσιάσει τον αναγνώστη μέσα από σύντομες ιστορίες που είναι εξίσου φιλόδοξες με τις επιμέρους ιστορίες που συνθέτουν τα μεγάλα μυθιστορήματά του. Αστροναύτες που φιλοσοφούν καθώς περιστρέφονται σε τροχιά γύρω από τη Γη κατά τη διάρκεια ενός υποθετικού τρίτου παγκοσμίου πολέμου. Η απαγωγή ενός μικρού παιδιού και η διαχείριση της αλήθειας από έναν δρομέα αυτόπτη μάρτυρα του συμβάντος. Η μυστικιστική επαφή μιας Αμερικανίδας καθηγήτριας με το μινωικό αγαλματίδιο μιας φιλντισένιας ακροβάτισσας κατά τη διάρκεια των σεισμών στην Αθήνα το 1981.
Ανάμεσα στα εννέα έξοχα γραμμένα διηγήματα της παρούσας συλλογής, ξεχωρίζει το αφήγημα που έδωσε τον τίτλο στο βιβλίο και το οποίο συναντάμε σε άλλη εκδοχή και στον «Υπόγειο κόσμο», ως μια από τις δεκάδες ιστορίες που συγκροτούν το opus magnum του συγγραφέα. Και σ’ αυτό το διήγημα παρακολουθούμε άλλη μια χαρακτηριστική ηρωίδα του Ντελίλο που παλεύει να μεταρσιωθεί σε κάτι άλλο έξω από τον εαυτό της: ένα βράδυ η αδελφή Εντγκαρ στριμώχνεται μαζί με την αδελφή Τζαν και πλήθος κόσμου σε μια νησίδα, στον δρόμο δίπλα από την όχθη του ποταμού Χάρλεμ, για να αντικρίσει ένα θαύμα. Καθώς το τρένο περνάει, οι προβολείς του πέφτουν πάνω σε μια διαφημιστική πινακίδα φωτίζοντας ένα σχήμα που στα μάτια του συγκεντρωμένου πλήθους φαντάζει σαν το πρόσωπο της Εσμεράλντα, της νεαρής κοπέλας που δολοφονήθηκε άγρια πριν από λίγες μέρες. Η αδελφή Εντγκαρ δεν προσδοκά τον ψυχικό εξαγνισμό κοινωνώντας μια αποκάλυψη του Θείου· αυτό που επιθυμεί είναι να βιώσει τη μέθεξη ενός οράματος συλλογικής παραίσθησης. Ακολουθώντας πορεία αντίστροφη από εκείνη του Λι Χάρβεϊ Οσβαλντ, επιδιώκει να χαθεί στην ανωνυμία του πλήθους, να γίνει ένα με αυτό.
Αποδείχθηκε προφητικός
Σ’ έναν κόσμο που προσφέρει απεριόριστες ευκαιρίες μεταμόρφωσης, σε μια εποχή όπου η τεχνολογία και οι πάσης φύσεως δημόσιες περφόρμανς ενσωματώνουν όσους δεν κατάφερε να αποτρελάνει η Ιστορία, υπάρχει παρ’ όλα αυτά μια κατηγορία ανθρώπων που, σε αντίθεση με το ζευγάρι στο «Κορίτσι που εξαφανίστηκε» και τους υπερβατικούς ήρωες του Ντελίλο, καμία κοινωνία δεν έχει καταφέρει να αφομοιώσει.
Είκοσι τέσσερα χρόνια πριν από τη σφαγή στο Charlie Hebdo και δέκα χρόνια πριν από την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, ο Ντελίλο αποδεικνυόταν για ακόμη μια φορά προφητικός όταν έγραφε στο «ΜΑΟ ΙΙ»: «Ο καλλιτέχνης αφομοιώνεται, ο τρελός στον δρόμο αφομοιώνεται, γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας κι ενσωματώνεται. Δώσ’ του ένα δολάριο, βάλε τον σε μια διαφήμιση στην τηλεόραση. Μόνο ο τρομοκράτης μένει απέξω. Ο πολιτισμός δεν έχει βρει τον τρόπο να τον αφομοιώσει».
Βιβλία του στα ελληνικά
Λευκός Θόρυβος. Μετάφραση: Πέτρος Αμπατζόγλου. (Εστία, 1991)
Ζυγός. Μετάφραση: Τόνια Κοβαλένκο. (Χατζηνικολή, 1991)
Τα ονόματα. Μετάφραση: Νινίλα Παπαγιάννη. (Εστία, 1996)
ΜΑΟ ΙΙ. Μετάφραση: Μαρία Σκάρα. (Χατζηνικολή, 1996)
Υπόγειος κόσμος. Μετάφραση: Εφη Φρυδά. (Εστία, 2000)
Οι χρόνοι του σώματος. Μετάφραση: Θωμάς Σκάσσης. (Εστία, 2002)
Κοσμόπολις. Μετάφραση: Θωμάς Σκάσσης (Εστία, 2004)
Ανθρωπος σε πτώση. Μετάφραση: Εφη Φρυδά. (Εστία, 2010)
Σημείο Ωμέγα. Μετάφραση: Ελένη Γιαννακάκη. (Εστία, 2012)
Αγγελος Εσμεράλντα. Μετάφραση: Ελένη Γιαννακάκη. (Εστία, 2014)