Η ομολογία ξαφνιάζει: «Μου αρέσει ο Αμλετ, είναι ένας τύπος με τον οποίο θα ήθελα να κάνω παρέα. Παρά το γεγονός ότι έχει αντιπαθείς πλευρές». Ομως αν υπάρχει ένας άνθρωπος που μπορεί να μιλήσει με οικειότητα για τον Αμλετ χωρίς να παρερμηνευτεί, αυτός είναι ο συγγραφέας και διευθυντής του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, Διονύσης Καψάλης. «Μεταφράζοντας παίζεις με αυτές τις ιδέες. Φτιάχνεις ένα δίδυμο του εαυτού σου που πρέπει να διαπραγματευτεί πράγματα της δικής σου ζωής», προσθέτει.
Από την άλλη, υπάρχει και μια δεύτερη σκέψη: «Πολλοί λίγοι είναι Αμλετ σε κάθε εποχή, και καθένας είναι ένας μοναδικός Αμλετ, με τα δικά του ηθικά και υπαρξιακά διλήμματα, τις δικές του αγωνίες, αξίες, επιλογές και ηθικές επιταγές». Ο Τάσος Γιαννίτσης, οικονομολόγος, συγγραφέας και πρώην υπουργός, συνθέτει το δικό του πορτρέτο του Αμλετ.
Αφορμή για τη συνύπαρξη δύο ανθρώπων με διαφορετικές καταβολές, ενός λόγιου μεταφραστή και ενός στοχαστικού πολιτικού, είναι μια παράσταση και μια μετάφραση. Ή για να είμαστε ακριβείς: μια μετάφραση και μια παράσταση. Ο «Αμλετ» του Σαίξπηρ σε σκηνοθεσία Γιάννη Χουβαρδά, που παρουσιάζεται στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (έως τις 8 Φεβρουαρίου), αποτελεί ήδη ένα από τα θεατρικά γεγονότα της χρονιάς. Βαρύνουσα σημασία σε αυτήν την αξιολόγηση έχει η μετάφραση του Διονύση Καψάλη, στην οποία αναφέρονται όλοι όσοι έχουν παρακολουθήσει το έργο. Είναι σύγχρονη, αφηγηματικά θεατρική, πυκνή, επεξεργασμένη τόσο που ισορροπεί δεξιοτεχνικά ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι, αποκαλύπτοντας με ευγλωττία και οικονομία τις ταλαντώσεις του σαιξπηρικού κειμένου και των χαρακτήρων.
Γράφει ο Διονύσης Καψάλης στην εισαγωγή της έντυπης έκδοσης του «Αμλετ» (Gutenberg): «Ο “Αμλετ είμαστε εμείς”. Με αυτήν την απλή όσο και εμβληματική φράση, ο Αγγλος κριτικός Ουίλιαμ Χάζλιτ επισφράγιζε, στα 1817, τη ρομαντική δεξίωση του μοναδικού ήρωα ενός μοναδικού θεατρικού έργου, μέρος της οποίας είμαστε και εμείς ώς σήμερα». Το «εμείς», όπως αναφέρει ο μεταφραστής, «πλημμυρίζει με νοήματα που αγγίζουν την καθολικότητα, ακριβώς όπως ο ήρωας του έργου κατακλύζει το έργο που τον περιέχει, κατά έναν τρόπο που δεν ισχύει για άλλα έργα του Σαίξπηρ. Ο “τρόπος” αυτός είναι ταυτόσημος με ό,τι όλοι σχεδόν οι σύγχρονοι μελετητές προσλαμβάνουν ως το πρόβλημα ή το αίνιγμα Αμλετ».
Συγχώρεση υπάρχει εκεί όπου μπορεί να υπάρξει και δικαιοσύνη
Δύο άγνωστοι μεταξύ τους «συνομιλητές» (δεν συναντήθηκαν), ο ένας εκπρόσωπος των γραμμάτων και ο άλλος της πολιτικής, προσεγγίζουν το «αίνιγμα» Αμλετ, καθένας μέσα από το βλέμμα, την εξάρτυση, τις αναφορές του.
– Ο «Αμλετ είμαστε εμείς»;
Τάσος Γιαννίτσης: Από μια άποψη ναι, με την έννοια ότι ο Αμλετ δεν είναι ένα ον εκτός τόπου και χρόνου, αλλά ένα υποκείμενο που βρίσκεται σε συνάρτηση, προσδιορίζει και προσδιορίζεται από τον κόσμο στον οποίο ζει, τα πρόσωπα που τον περιβάλλουν, τις πράξεις τους, τις φιλοδοξίες, τις ανομίες, τις συνωμοσίες, την αρπακτικότητα, όλα. Δεν είναι τυχαίο που πριν πεθάνει, ο Αμλετ ζητάει από τον Οράτιο να περιγράψει στον Φόρτινμπρας όσα προηγήθηκαν, δηλαδή όλη την πραγματικότητα με την οποία ήταν δεμένος. Aμλετ χωρίς τον κόσμο που τον περιτριγυρίζει δεν υπάρχει.
Διονύσης Καψάλης: Ο Aμλετ δεν είναι πολιτικό έργο, όπως ο Ιούλιος Καίσαρ για παράδειγμα. Η ταύτιση με τον κεντρικό ήρωα είναι ταύτιση καθολικότητας. Το ανθρώπινο υποκείμενο είναι συγκεκριμένο κατά τόπο, χρόνο, ήπειρο, φυλή, γένος. Ο Aμλετ έχει μια καθολικότητα που συνίσταται στο ότι εμφανίζει αυτό που λέμε εσωτερικό άνθρωπο. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο εσωτερικός άνθρωπος γεννιέται μαζί με την αδιαφάνειά του.
– Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια της «εκδίκησης» που διατρέχει το έργο;
Τάσος Γιαννίτσης: Το φάντασμα του βασιλιά ζητάει εκδίκηση και ο Aμλετ δεν πρέπει να ξεχάσει τι έχει γίνει. Oμως, ο Aμλετ ταλαντεύεται και σταθμίζει πολλές φορές τι θα κάνει. Σε κάποιο σημείο λέει, «Καρδιά μου μείνε εδώ με τους ανθρώπους… Σκληρός να είμαι, όμως όχι απάνθρωπος, στα λόγια μου να είναι το μαχαίρι, όχι στα χέρια μου». Ακόμα και η εκδίκηση έρχεται μέσα από ένα παιχνίδι της μοίρας, μια σκευωρία που έχουν ετοιμάσει οι άλλοι και της οποίας θύματα πέφτουν οι ίδιοι, μέσα από το χέρι του Aμλετ, που αγνοεί όμως τι θανατηφόρα ενέργεια κρύβεται σε αυτό που διαδραματίζεται και πρωταγωνιστεί. Ο Aμλετ γίνεται το χέρι μιας αόρατης δύναμης που εκδικείται, χωρίς να προχωρήσει ο ίδιος σε μια τυφλή εκδίκηση, όπως του ζητάει το φάντασμα του βασιλιά. Aλλωστε, στην εποχή εκείνη, αλλά και σήμερα, σε κάποιο βαθμό, η τιμωρία των δολοφόνων και αιμομικτών ήταν, επίσης, αποκατάσταση της σωστής τάξης πραγμάτων. Ο Aμλετ με την ολοκλήρωση της εκδίκησης αποκατέστησε την τιμή του νεκρού γονιού του και μπορούσε να ζήσει γαλήνια, ακόμη και αν η γαλήνη ήταν θάνατος. The rest is silence μετά από αυτό.
Διονύσης Καψάλης: Συνυπάρχουν η εκδίκηση και η συγχώρεση. Η συγχώρεση είναι σπουδαία ιστορία, όπως τουλάχιστον την καταλαβαίνω εγώ με τον τρόπο της Χάνα Αρεντ. Λέει ότι ο άνθρωπος ζει με την καταδίκη που λέγεται χρόνος. Αυτό που έχει γίνει δεν μπορείς να το αλλάξεις. Ούτε να προβλέψεις αυτό το οποίο θα έρθει. Το πρόβλημα με το μέλλον είναι ότι δεν ξέρεις τι θα έρθει, με το παρελθόν ότι δεν μπορείς να αλλάξεις αυτό που έχει γίνει. Το ανθρώπινο πράττειν έχει δύο δώρα, λέει η Αρεντ: τη συγχώρεση και την υπόσχεση. Συγχώρεση είναι αυτό που σου επιτρέπει όχι να αλλάξεις αυτό που έχει γίνει, αλλά να το κάνεις σαν να μην έχει γίνει. Η υπόσχεση είναι ότι, όσος χρόνος και να μεσολαβήσει, εάν έχω υποσχεθεί κάτι, είμαι εγώ που το τηρεί ή δεν το τηρεί. Αυτό εξασφαλίζει μια συνέχεια και προς το παρελθόν και προς το μέλλον. Ο Αμλετ καλείται να εκδικηθεί τον θάνατο του πατέρα του. Το καταπληκτικό είναι ότι αργεί πάρα πολύ αλλά έχει λόγους. Η προσταγή που παίρνει δεν είναι να εκδικηθεί, αλλά να θυμάται. Αυτό που ηχεί στην πρώτη πράξη είναι το «remember me», που είναι πραγματικά φρικτό. Ο ρόλος του Αμλετ είναι να θυμάται. Καθόλου λήθη, δηλαδή καθόλου ίαση. Στην πέμπτη πράξη έχουμε έναν αλλαγμένο Aμλετ, έναν πολύ φιλοσοφημένο άνθρωπο. Στο τέλος, αυτός ο εκδικητής εκδικείται κατά λάθος. Δεν έχει κανονίσει ο Aμλετ στην τελευταία πράξη πως θα σκοτώσει τον Κλαύδιο. Ο Σαίξπηρ μάς παρουσιάζει έναν ήρωα που έχει υπερβεί κατά πολύ την ηθική της εκδίκησης. Επιπλέον, αυτό που επισφραγίζει τη σκηνή της εκδίκησης είναι μια σκηνή συγχώρεσης, όπου οι δύο εκδικητές, ο Λαέρτης και ο Aμλετ, ζητούν ο ένας συγχώρεση από τον άλλον. Συγχώρεση υπάρχει εκεί όπου μπορεί να υπάρξει και δικαιοσύνη. Αν δεν μπορεί να υπάρξει απονομή δικαιοσύνης, δεν μπορεί να υπάρξει και συγχώρεση.
Το κακό και το καλό
– Σαίξπηρ, ο σύγχρονός μας;
Τάσος Γιαννίτσης: «Για το θεό, μητέρα, μην αλείφεις αυτή την κολακεία στην ψυχή σου, ότι μιλάει η τρέλα μου και όχι το ανόμημά σου». Η μετατόπιση του αίτιου του κακού έξω από σένα, η αδυναμία να κατανοήσεις την ίδια την πραγματικότητα και η ψυχολογική ανάγκη να σβήσεις από τη σκέψη σου, ότι το κακό είναι ταυτισμένο με εσένα. Η εύκολη μετατόπιση της ευθύνης σε κάποιο άλλο πρόσωπο ή συμβάν. Να κάτι που το ζούμε καθημερινά και σε ανεξάντλητες δόσεις όσο θυμόμαστε πίσω, και ιδιαίτερα στα παρανοϊκά χρόνια της κρίσης. Η φράση αυτή ωστόσο μπορεί να λειτουργήσει και ως άλλοθι, που καθησυχάζει: μια τέτοια αντίληψη ζωής έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία του είδους μας. Αναπαράγεται αέναα, έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία της ανθρώπινης τραγωδίας, είτε ως πνευματικό έργο είτε ως μια απτή πραγματικότητα, που κάθε τόσο τη βιώνουμε σε συλλογικό ή σε ατομικό επίπεδο.
Διονύσης Καψάλης: Ο Σαίξπηρ ξύνει τόσο πολύ την επιφάνεια των πραγμάτων ώστε είναι σαν να εγκαθιδρύεται ένας βαθύς σκεπτικισμός για τις μεγαλύτερες παραδοχές και αξίες που μπορούμε να έχουμε. Αν θες να συνεχίσεις να παλεύεις αυτές τις αξίες, πρέπει να το κάνεις μόνος σου και χωρίς να υπάρξει ανταμοιβή. Αυτό είναι σκληρό μάθημα που υπάρχει στα έργα του Σαίξπηρ. Χαρακτήρες όπως ο Aμλετ, ευφυέστατοι, φιλοσοφικότατοι, έχουν σκεφτεί τον κόσμο, ξέρουν τι πάει στραβά και τι πάει καλά, επομένως έρχονται αντιμέτωποι με το κενό. Δεν πιστεύω ότι ο Σαίξπηρ είναι μηδενιστής, απλώς είναι σε τούτο πάρα πολύ ψύχραιμος: Λέει ότι όλα αυτά είναι πολύ ωραία που ακούς, αλλά η ηθική ανταμοιβή –το «αν είσαι καλός άνθρωπος θα ανταμειφθείς»– μπορεί να μη συμβεί ποτέ. Βρες λοιπόν γιατί πρέπει να είσαι καλός… Αν θες το παραμύθι ότι με την αγάπη θα μεταμορφωθείς, μπορεί να συμβεί μπορεί και να μη συμβεί. Δες το κι αυτό. Είναι ανήσυχα έργα τα σαιξπηρικά.
Ενας κόσμος που κυλιέται στη διαφθορά
Ο βασιλιάς Aμλετ πεθαίνει. Η γυναίκα του, Γερτρούδη, παντρεύεται τον αδελφό του, Κλαύδιο. Εκείνος στέφεται νέος βασιλιάς. Το φάντασμα του νεκρού βασιλιά εμφανίζεται στον γιο του, τον πρίγκιπα Aμλετ, και ζητάει εκδίκηση για τον δόλιο φόνο του… Με φόντο τη βασιλική αυλή της Δανίας, έναν κόσμο που κυλιέται στη διαφθορά, στη δουλοπρέπεια, στον πνευματικό αφανισμό, έναν ολοκληρωτικό κόσμο όπου όλοι και όλα τελούν υπό παρακολούθηση, η μορφή του Aμλετ προβάλλει μοναχική, ερημική, απροσπέλαστη.
«Μέσα σ’ αυτό το παγωμένο σύμπαν», σημειώνει ο Γιάννης Χουβαρδάς, «όπου κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί από κανέναν και τίποτα, εκτυλίσσεται η ιστορία μιας γενιάς που συνθλίβεται από τα θλιβερά λάθη της προηγούμενης και τη δική της ανεξέλεγκτη εσωστρέφεια». Ο Aμλετ, για να καταστρέψει το σάπιο σύστημα, πρέπει πρώτα να καταστρέψει τον εαυτό του…
Από το πρόγραμμα του «Aμλετ», που παρουσιάζεται στη Στέγη Γραμμάτων