Τι σημαίνει λαϊκή μουσικολογία; Ο όρος ηχεί σαν σχήμα οξύμωρο με την έννοια ότι συνδέει την επιστημονική ανάλυση με τον λαϊκό αυθορμητισμό. Αλλά μόνο οι προκατειλημμένοι δεν μπορούν να αναγνωρίσουν την ανάγκη να αποτιμάται η αξία του λαϊκού πολιτισμού. Πόσο μάλλον που συνδέεται με την εξέλιξη, με την ίδια την ταυτότητα της κοινωνίας που τον δημιούργησε.
Δύο εκλεκτοί επιστήμονες προσθέτουν δύο σημαντικές μελέτες στην ελλιπή επιστημονική βιβλιογραφία αυτού του χώρου στην Ελλάδα. Η μία είναι του Νίκου Ορδουλίδη «Η δισκογραφική καριέρα του Βασίλη Τσιτσάνη», για τον δημιουργό που έσπασε τα στενά σύνορα του ρεμπέτικου κάνοντάς το λαϊκό τραγούδι κτήμα μιας ολόκληρης κοινωνίας. Αυτός που σφράγισε το παρελθόν του ελληνικού τραγουδιού ανοίγοντας τον δρόμο για το μέλλον του. Η δεύτερη είναι του Ανδρέα Μαράτου με τίτλο «Ουτοπία κρυμμένη στο σώμα της πόλης – Ο μουσικός κόσμος του Μίκη Θεοδωράκη και η εποχή του». Μια μελέτη που ξετυλίγει από κει και πέρα το νήμα της σύγχρονης δημιουργίας εξηγώντας αναλυτικά το πώς το λαϊκό τραγούδι ποτισμένο με τις σύγχρονες επιδράσεις έγινε η φωνή της ελληνικής κοινωνίας, μπολιασμένο με την ποίηση στο πρόσωπο του Θεοδωράκη, αναλύοντας το έργο του παράλληλα με τα ιστορικά γεγονότα της χώρας από το 1944.
Μελέτες αξιώσεων
Μέχρι πρότινος υπήρχαν βιβλία για το ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι και περισσότερα για το έργο και τη ζωή του Μίκη Θεοδωράκη, με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των ερευνητών ή των συλλεκτών, των ανθρώπων που θα έγραψαν με αφοσίωση. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τον Ν. Ορδουλίδη, απόφοιτο του Τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας με πτυχίο στη Βυζαντινή Μουσική και σπουδές επίσης στο University of Leeds στην Αγγλία με διδακτορικό στη Λαϊκή Μουσικολογία και μεταπτυχιακό στο Κλασικό Τραγούδι. Και είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον ότι η έκδοση αυτή είναι το διδακτορικό του, που έγινε και με παρότρυνση των ξένων καθηγητών του, οι οποίοι γνώριζαν και του μιλούσαν για τη Σωτηρία Μπέλλου και τον Βασίλη Τσιτσάνη. Εδώ, όπως σημειώνει ο Γιώργος Νταλάρας, αναλύεται μουσικά μέσα από τα τραγούδια του Τσιτσάνη «η πολυτροπότητα της λαϊκής μας μουσικής, και είναι ίσως η πρώτη φορά που αναλύονται σε ακαδημαϊκό επίπεδο μέσω ενός διδακτορικού τεράστια κεφάλαια του λαϊκού τραγουδιού, όπως οι δρόμοι και οι ρυθμοί, ακόμη και οι τεχνολογίες της ηχογράφησης». Μια πραγματικά σοβαρή βάση δεδομένων για μουσικούς και ερευνητές. Η οποία θίγει κάτι ακόμη. Την αδιαφορία της Πολιτείας που εξακολουθεί να μην αναγνωρίζει τα λαϊκά και παραδοσιακά μουσικά όργανα. «Είναι πραγματικά κρίμα να χορηγούν πτυχία τζαζ και κλασικής κιθάρας και όχι λαϊκής».
Σε αυτό το πολύτιμο διδακτορικό ο Ορδουλίδης συνδύασε το πάλκο με την ακαδημαϊκή μεθοδολογία και την έρευνα με εξαιρετικά συμπεράσματα για το ξεκλείδωμα πολλών ιστορικών, κοινωνικών και πολιτισμικών ζητημάτων. Αλλά και για τον ρόλο που έπαιξε ο εκσυγχρονιστής του ρεμπέτικου, όπως σημειώνει, «στην εξέλιξη της ελληνικής λαϊκής μουσικής, του πρώτου αστικού μουσικού προϊόντος της σύγχρονης Ελλάδας».
Καταγράφει την ακαδημαϊκή και μη προσέγγιση του ρεμπέτικου, τις ιστορικές ηχογραφήσεις, το ηλεκτρικό μπουζούκι (μια από τις καινοτομίες του Μ. Χιώτη που άλλαξαν το λαϊκό τραγούδι, μιμούμενος την ηλεκτρική κιθάρα), πώς το χρησιμοποίησε ο Τσιτσάνης στο πάλκο, τους δρόμους και την αρμονία στα τραγούδια του, το παλιό, το καινούργιο και το μπερδεμένο ζεϊμπέκικο κ.ά.
Εξαιρετικό και το βιβλίο του Ανδρέα Μαράτου (ζωγράφου και υποψήφιου διδάκτορα στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου) για τον Μίκη Θεοδωράκη. Εκδοση που προηγήθηκε, από έναν επίσης ανήσυχο καλλιτέχνη (μεταξύ άλλων), ο οποίος σπούδασε στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός» της Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ, στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και στο Τμήμα Φυσικής του ΑΠΘ, με εμπειρίες στη δημόσια και ιδιωτική εκπαίδευση, με ατομικές εκθέσεις, εικονογραφήσεις βιβλίων κ.ά. Προσπάθησε να «σαρώσει», όπως λέει, «μια πεντηκονταετία, αναζητώντας συνέχειες, τομές ανθρώπων, πρακτικές κατοίκησης και παραγωγής του χώρου, συλλογικές νοοτροπίες και το πώς αναδύθηκε μέσα τους μια τέχνη απελευθερωτική, διεκδικητική, που επιδίωξε να επανανοηματοδοτήσει τον χώρο, να διαφυλάξει τη μνήμη του και τον ουτοπικό σπινθήρα των μετέωρων της γενιάς της, να υπερβεί τα στεγανά και τις κανονικότητες της εποχής».
«Το εγχείρημα του Μαράτου είναι ρηξικέλευθο», γράφει στον πρόλογο ο Αριστείδης Μπαλτάς. «Τολμά να φέρει στο προσκήνιο της έλλογης αντιμετώπισης τούτη την ιδιαίτερη εποχή ένα έργο που στοιχειώνει ακόμη όλους μας, ακόμη και εκείνους που δηλώνουν ότι το αποστρέφονται, ένα έργο που όσο κι αν σήμερα προκαλεί, εδώ ή εκεί, ρητές ή σιωπηρές αλλά πάντοτε αμήχανες αρνήσεις, εξακολουθεί ωστόσο να καθορίζει υπόγεια ακόμη και τους νεότερους, δηλαδή όποιους ή όποιες δεν το άκουσαν οικειοθελώς ποτέ ούτε έζησαν τη μακρά στιγμή του θριάμβου του».
Μαρτυρία
Το τρίτο βιβλίο με τίτλο «Δημήτρη» (εκδ. ΜΝΡ) έχει την υπογραφή του Ευθύμη Φιλίππου και επικεντρώνεται στον Δημήτρη Μητροπάνο. Αποτελεί μέρος της κασετίνας «Κρυφά», με ανέκδοτες ζωντανές ηχογραφήσεις του Δημήτρη Μητροπάνου από το 2000 έως το 2012. Ηχογραφήσεις τού επί πολλά χρόνια συνεργάτη του, Δημήτρη Ευαγγελάτου, που τον ηχογραφούσε κρυφά σε κέντρα, μουσικές σκηνές και συναυλίες. Το πιο ενδιαφέρον είναι το κείμενο που δημιουργήθηκε μέσα από τις συζητήσεις με έντεκα ανθρώπους οι οποίοι έζησαν τον λαϊκό τραγουδιστή. Ούτε βιογραφία είναι ούτε ντοκουμέντο ούτε κρατάει αποστάσεις, και το παραδέχεται. Αναμνήσεις είναι μαζί με σκέψεις, λόγια των ανθρώπων που τον γνώριζαν καλά. Μια μαρτυρία όμως με λογοτεχνικές αξιώσεις από τον συγγραφέα του θεατρικού έργου «Αίματα» και τον συν-σεναριογράφο (μαζί με τον Γ. Λάνθιμο) του «Κυνόδοντα».