Χωρίς καμιά διάθεση να εξετάσουμε στην ουσία τους τις τελευταίες πολιτικές εξελίξεις, η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν νέα τετελεσμένα τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Ευρωπαϊκή Ενωση. Αντίθετα με το 2012, η θέση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση φαίνεται δεδομένη. Η συμμετοχή μας όμως στο κοινό νόμισμα εξακολουθεί να διακυβεύεται και επειδή πολλές φορές η καταστροφή απέχει ένα βήμα, καλό είναι οι νέοι κυβερνώντες να έχουν ορισμένες βασικές παραμέτρους στο μυαλό τους. Τονίζουμε ιδιαίτερα ορισμένες νομικές και πολιτικές πτυχές. Σε γενικές γραμμές, η Ελλάδα μπορεί να έχει κάποια περιθώρια ελιγμών, αρκεί να μην αγγίξει τα πολύ ευαίσθητα νεύρα των βασικών αρχών του οικοδομήματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Επίσης, η Ελλάδα έχει δικαίωμα να απαιτεί οποιαδήποτε λύση να συζητηθεί και να δοθεί εντός του ευρωπαϊκού νομικού οικοδομήματος. Ενδεχομένως, αυτό θα μπορούσε να είναι και μια ευκαιρία για την Ευρώπη να «επανακοινοτικοποιήσει» την απάντησή της στην οικονομική κρίση και να απομακρυνθεί από υπέρμετρα «διακυβερνητικές» προσεγγίσεις που κατέληξαν στην είσοδο εξωγενών θεσμών και οργανισμών εντός της Ενωσης αλλά και στην ουσιαστική μεταφορά εξουσιών από την Ενωση και τους θεσμούς της προς ορισμένα κράτη-μέλη.
Απ’ ό,τι φαίνεται, το πρώτο θέμα που προτίθεται να θέσει η νέα κυβέρνηση είναι το χρέος. Θεωρούμε εντούτοις ότι το άμεσο πρόβλημα της Ελλάδας είναι η αποτελεσματική λειτουργία του κράτους και της διοίκησης, καθώς και ο κίνδυνος ελλειμμάτων και όχι η ύπαρξη ενός μεγάλου χρέους, τη στιγμή μάλιστα που αυτό κατά κύριο λόγο είναι προς κράτη. Ηδη οι παράμετροι του ελληνικού χρέους (επιτόκιο, περίοδος ωρίμανσης) είναι μάλλον θετικές και μάλιστα πρόσφατα οι Financial Times σε άρθρο τους εξήγησαν ότι το ελληνικό χρέος πλέον έχει καλύτερα χαρακτηριστικά από το χρέος άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Εξάλλου, από νομική άποψη, η εμμονή σε μια μαξιμαλιστική θέση περί διαγραφής χρέους είναι ανεδαφική, αφού υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες κατά πόσον επιτρέπεται αυτό από το δίκαιο της Ενωσης. Θυμίζουμε ότι όταν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο τον Νοέμβριο του 2012 εξέτασε τη συμβατότητα του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ΕΜΣ) με τις Συνθήκες, στην υπόθεση Pringle, τόνισε ότι «η παροχή χρηματοοικονομικής συνδρομής σε μέλος του ΕΜΣ […] συνεπάγεται, για το εν λόγω κράτος, το οποίο εξακολουθεί να ευθύνεται έναντι των πιστωτών του για τις υποχρεώσεις του από υφιστάμενα χρέη, τη δημιουργία ενός νέου χρέους έναντι του ΕΜΣ. [Ο]ποιαδήποτε χρηματοπιστωτική συνδρομή χορηγείται […] πρέπει να επιστραφεί στον ΕΜΣ από το δικαιούχο κράτος-μέλος και […] το προς επιστροφή ποσό προσαυξάνεται κατά ένα εύλογο ποσοστό». Δηλαδή, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, δεν φαίνεται να συνάδει με τις Συνθήκες η διαγραφή χρεών. Επομένως, νομικά πιο εφικτό φαίνεται να είναι όχι η διαγραφή αλλά ενδεχομένως μια ακόμα καλύτερη ή μια πιο «έξυπνη» περίοδος αποπληρωμής, πιθανώς συνδεδεμένη με τους ρυθμούς ανάπτυξης.
Το δεύτερο θέμα ασφαλώς είναι ο έλεγχος της λεγόμενης «τρόικας». Εδώ πολιτικά υπάρχει σοβαρό θέμα, αφού οι πιστώτριες χώρες δεν είναι διατεθειμένες να δανείζουν χώρες χωρίς να υπόκεινται αυτές σε έλεγχο.
Επίσης, υπάρχει πλέον ένα ολοκληρωμένο νομοθετικό πλαίσιο (και σε επίπεδο πρωτογενούς δικαίου, δηλαδή Συνθηκών), το οποίο δεν είναι δυνατό να αλλάξει. Στην υπόθεση Pringle, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ξεκαθάρισε ότι «η ενεργοποίηση της χρηματοοικονομικής συνδρομής βάσει ενός μηχανισμού σταθερότητας, όπως ο ΕΜΣ, συνάδει με το άρθρο 125 ΣΛΕΕ μόνον οσάκις κρίνεται απαραίτητη για τη διατήρηση της χρηματοοικονομικής σταθερότητας της Ζώνης του Ευρώ στο σύνολό της και υπάγεται σε αυστηρές προϋποθέσεις». Δηλαδή, οικονομική βοήθεια χωρίς «πρόγραμμα» και έλεγχο δεν νοείται και δεν είναι συμβατή με το ευρωπαϊκό δίκαιο. Από εκεί και πέρα μπορούν να γίνουν βελτιώσεις εντός πάντα του ευρωπαϊκού πλαισίου. Η Ελλάδα μπορεί επίσης να επιμείνει οι λύσεις να δίνονται αυστηρά και μόνο μέσα στο πλαίσιο του νομικού πολιτισμού της Ενωσης. Βεβαίως, κομμάτι αυτού του νομικού πολιτισμού, πέρα από την οικονομική και νομισματική ενοποίηση, είναι και η διασφάλιση ενός επιπέδου κοινωνικής προστασίας και συνοχής, όπως η ίδια η Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΣΛΕΕ) επιτάσσει στα άρθρα 4, 9, 14, 151 επ. και 174 επ. Δηλαδή, ναι μεν οφείλουμε να τηρούμε ορισμένες προϋποθέσεις, αλλά πρέπει να αποδοκιμάζονται και οι υπερβολές που φτάνουν έως την ακύρωση βασικών ευρωπαϊκών κεκτημένων, όπως οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας.
Χρειάζεται, σε γενικές γραμμές, μια όχι μαξιμαλιστική και όχι μονομερής τακτική, που θα στηρίζεται στον αλληλοσεβασμό και στην αλληλοκατανόηση εντός πάντα του ευρωπαϊκού πλαισίου. Αυτό βέβαια προϋποθέτει ότι η νέα ελληνική κυβέρνηση αποδέχεται τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό και τις βασικές υποχρεώσεις της χώρας που απορρέουν από τη συμμετοχή της στην Ενωση. Επίσης, είναι ευκταίο να υπάρξει μια περισσότερο «κοινοτική» και λιγότερο «διακυβερνητική» προσέγγιση.
Τέλος, μην ξεχνάμε ότι τα συμφέροντα της χώρας δεν είναι να εμπλακούμε σε ιδεολογικού τύπου διαμάχες. Αν είναι να θυσιαστεί και να γίνει πειραματόζωο και παρανάλωμα του πυρός η Ελλάδα για να αλλάξει η Ευρώπη, καλύτερα να μην αλλάξει η Ευρώπη. Εκείνο που οφείλει η νέα κυβέρνηση να κάνει, είναι να δώσει λύσεις, ώστε να διαμορφωθούν άμεσα συνθήκες οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Επίσης, δεν χρειάζεται «εδώ και τώρα» να λυθεί για το μέλλον το πρόβλημα του ελληνικού χρέους ή να αλλάξουμε εμείς την οικονομική διακυβέρνηση της Ευρώπης. Τα προβλήματα αυτά, με το πέρασμα του χρόνου, μπορεί να αντιμετωπιστούν συνολικά από την Ενωση σε ένα πιο ευέλικτο και θετικότερο πολιτικό, οικονομικό, θεσμικό και ιστορικό πλαίσιο. Οι δύσκολες και αδύνατες μάχες του σήμερα μπορεί να είναι οι φυσιολογικές και νομοτελειακές εξελίξεις του αύριο. Αυτό δείχνει και η ιστορία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
* Δικηγόρος στις Βρυξέλλες – University College London και Vrije Universiteit Brussel