ΓΟΥΙΛΙΑΜ Τ. ΒΟΛΜΑΝ
Φτωχοί άνθρωποι
μτφρ.: Γιώργος Κυριαζής
εκδ. Κέδρος, 2015
Οι «Φτωχοί ανθρωποι» του Γουίλιαμ Τ. Βόλμαν είναι ένα έργο-ντοκουμέντο. Κι αυτό όχι τόσο με τη δημοσιογραφική έννοια του όρου αλλά πιο πολύ με εκείνη της ανθρωπολογικής μελέτης, εξαντλητικού μάλιστα χαρακτήρα, αφού η έρευνα της οποίας το βιβλίο είναι προϊόν, διήρκεσε χρόνια και έλαβε χώρα κυριολεκτικά στα πέντε σημεία του ορίζοντα.
Γνωστός για τα εξαιρετικά μυθιστορήματά του όπως το βραβευμένο «Κεντρική Ευρώπη» (επίσης από τις εκδόσεις Κέδρος), ο Βόλμαν επιχειρεί εδώ -όπως και στην προηγούμενη μελέτη του περί βίας- κάτι διαφορετικό. Εχοντας ως αφετηρία μερικά απλά (κάποιος θα έλεγε και απλοϊκά, όμως κάτι τέτοιο αναιρείται εκ του αποτελέσματος) ερωτήματα όπως το «θεωρείς τον εαυτό σου φτωχό;» ή «γιατί είσαι φτωχός;» και «γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι φτωχοί και άλλοι πλούσιοι;», ο συγγραφέας αναχωρεί για μια εξερεύνηση στις ζωές ανθρώπων με διαφορετικές καταβολές, ηλικίες και πατρίδες οι οποίοι εκ πρώτης όψεως θα χαρακτηρίζονταν «φτωχοί». Μια αλκοολική καθαρίστρια στην Μπανγκόκ, ένας ψαράς από την Υεμένη, μια ηλικιωμένη ζητιάνα στην Αγία Πετρούπολη και δεκάδες άλλοι παρελαύνουν από την αφήγηση σε μια εντελώς ξεχωριστή και εις βάθος αυτοψία. Ο ίδιος στην εισαγωγή του διευκρινίζει σχετικά με τη φύση της: «Προσπάθησα να βρω φτωχούς ανθρώπους που οι περιστάσεις της ζωής τους να έχουν κάτι το συνηθισμένο, σε κάποιο βαθμό, ή τουλάχιστον κάποια κοινά σημεία, έτσι ώστε να μπορεί να εξαχθεί κάποιο γενικότερο συμπέρασμα. Οι τοξικομανείς, οι πόρνες, και οι εγκληματίες που εμφανίζονται σε τόσα άλλα από τα βιβλία μου έχουν μικρότερη εκπροσώπηση εδώ. Οι άνθρωποι που είναι φτωχοί αλλά δεν διατρέχουν άμεσο κίνδυνο να χαθούν έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να σταματήσουν για μια στιγμή, να πάρουν μια ανάσα και να σχηματίσουν μια εικόνα για τη φτώχεια τους […] ξέρω πόσο λίγα ξέρω. Κι όμως, αυτά τα στιγμιότυπα που απεικονίζουν τους τρόπους με τους οποίους κάποιοι φτωχοί άνθρωποι βιώνουν τη φτώχεια τους σε τυχαίες στιγμές περιέχουν για μένα νόημα ανυπολόγιστης αξίας».
Το αξιοσημείωτο, πάντως, της υπόθεσης δεν έγκειται απλώς στο είδος ή το αντικείμενο της μελέτης αλλά κυρίως στον τρόπο με τον οποίο αυτή διεξάγεται. Μεταχειριζόμενος αυτούς τους ανθρώπους με σεβασμό, συμπόνια και χωρίς ίχνος συγκαταβατικότητας, ο Βόλμαν πετυχαίνει να αποφύγει τις κυριότερες από τις παγίδες που κρύβει το φιλόδοξο εγχείρημά του. Φυσικά, όπως και ο ίδιος παραδέχεται, υπάρχει το στοιχείο της υποκειμενικότητας στην πραγμάτευσή του. Δεν κρύβει για παράδειγμα πως πληρώνει αυτούς τους ανθρώπους για να του διηγηθούν την ιστορία τους -κάτι διαφορετικό από το να την άκουγε τυχαία ίσως- παράλληλα όμως δεν μένει μόνο σε αυτή την αφήγηση. Αντιθέτως, φροντίζει κατά κανόνα να περάσει ένα ικανό χρονικό διάστημα με τον κάθε άνθρωπο (μέχρι και ένα μήνα κάποιες φορές), να τον επισκεφθεί στο σπίτι ή στην εργασία του, να κατανοήσει δηλαδή κατά το δυνατόν κάθε πτυχή της ζωής και της ψυχολογίας του.
Ενδιάμεσα στην καταγραφή αυτών των διηγήσεων-συνεντεύξεων παρεμβάλλονται οι σκέψεις του ίδιου του συγγραφέα· άλλοτε με διάθεση φιλοσοφική και άλλοτε με πραγματισμό, ο Βόλμαν στοιχειοθετεί δεδομένα και εξάγει συμπεράσματα τα οποία έχουν στόχο μάλλον να αποτελέσουν τροφή για σκέψη παρά να «πείσουν» ή να καθοδηγήσουν τον αναγνώστη. Αλλες πάλι φορές, αφήνοντας ελεύθερες τις λογοτεχνικές του καταβολές, η γραφή του γίνεται σχεδόν ποιητική στις περιγραφές της: «…και ο τρόμος φουσκώνει μέσα μου σαν ψηλό, κωνικό ασβεστολιθικό βουνό καλυμμένο από γρασίδι που υψώνεται πάνω από τους υγρούς, επίπεδους ορυζώνες· μέσα στον πλούτο της άγνοιάς μου, φοβάμαι πως και μία μόνο μέρα απ’ αυτό τον μόχθο θα ήταν για μένα αβάσταχτη…».
Το θέμα πάντως της προσέγγισης των αποκαλούμενων κατώτερων οικονομικών και κοινωνικών στρωμάτων παρουσιάζει ένα γενικότερο ενδιαφέρον. Ο κριτικός τέχνης και αρθρογράφος του βρετανικού «Guardian» Τζόναθαν Τζόουνς, είχε σε προ μηνός άρθρο του επιχειρήσει μια καταγραφή της απεικόνισης της φτώχειας, όπως αυτή εμφανίζεται στις εικαστικές τέχνες διαχρονικά. Από τον «επαναστάτη» Καραβάτζιο μέχρι τον αυτοκρατορικό, αλλά και πολύ ευαίσθητο κοινωνικά, Βελάσκεθ και τον αληθινό ξωμάχο Βίνσεντ Βαν Γκογκ (οι «Πατατοφάγοι» είναι κατά κοινή παραδοχή το πρώτο του αληθινό αριστούργημα), πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες ασχολήθηκαν με το θέμα, παρακάμπτοντας το στοιχείο της γραφικότητας ή ακόμα και ενός ιδιότυπου εξωτισμού για να μπουν στην ουσία του πράγματος. Επιπλέον, στον τομέα της φωτογραφίας, δουλειές όπως εκείνες της σπουδαίας Αμερικανίδας Ντοροθέα Λανγκ ή του Γουόκερ Εβανς αποτελούν συγκλονιστικά ντοκουμέντα μιας εποχής, της οποίας οι φιγούρες απαντούν συχνά και σήμερα (στο βιβλίο του Βόλμαν φερ’ ειπείν) αν και σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη.
Η αναφορά στις τέχνες δεν είναι τυχαία. Οι «Φτωχοί ανθρωποι» αν και έργο πλούσιο σε στοιχεία και ανάλυση, έχουν επίσης έντονο τον πολυδιάστατο χαρακτήρα που η δύναμη της εικόνας επικοινωνεί καλύτερα. Το εκκρεμές του Βόλμαν ως αφηγηματικού υποκειμένου, ταλαντεύεται ανάμεσα στη φτώχεια και στον πλούτο, ερευνώντας παράλληλα τις συμβάσεις που συνοδεύουν αυτό το πρότυπο ανά περιοχή και περίσταση. Το τελικό αποτέλεσμα είναι αυτή η ανθρωπολογική μελέτη -που αναφέρθηκε και στην αρχή- να κυλά με την άνεση και την αβίαστη ροή του μυθιστορήματος.