ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ
Περί Τρέλας
μτφρ. – επίμετρο: Βιργινία Γαλανοπούλου
εκδ. Ροές, σελ. 131
«Δεν υπάρχει τίποτα πιο σπάνιο από την κοινή λογική», έλεγε ο Σκωτσέζος Thomas Chalmers, και ο Λέων Τολστόι σε αυτή τη μικρή πραγματεία-επιστολή «Περί τρέλας» αγωνίζεται να το αποδείξει. Στις 23 Μαρτίου 1910 ο Ρώσος συγγραφέας αναφέρει στα Ημερολόγιά του ότι έγραψε κάπως ανόρεχτα ένα γράμμα με θέμα την αυτοκτονία. Το γράμμα αυτό είναι η απάντηση στην επιστολή που του έστειλε η Ρ.Σ. Λαμπκόφσκαγια, βοηθός γιατρού, η οποία ζητούσε τη γνώμη του σχετικά με το φαινόμενο των αυξανόμενων αυτοκτονιών. Η επιστολή αυτή θα εμπνεύσει στον Τολστόι το υλικό που θα μετονομαστεί «Περί τρέλας», έχοντας αλλάξει διάφορους τίτλους, όπως «Περί αυτοχειρίας» ή «Περί παραφροσύνης».
Περί αυτοχειρίας
Ο Λέων Τολστόι δέχεται μια σειρά από επιστολές από ανθρώπους που επιθυμούν να αυτοκτονήσουν. Ελπίζουν με το να στείλουν ένα γράμμα σε έναν ζωντανό θρύλο ότι θα τους μεταπείσει. Αντί ενός γλυκερού γράμματος, καταστρώνει μια πραγματεία ανάλυσης, κατηγοριοποίησης και αποδόμησης των ανθρώπων που σκέφτονται την αυτοκτονία ως μια ηρωική πράξη ή ως μια πράξη απόδειξης της φιλανθρωπίας τους. Ενα κοινό χαρακτηριστικό έχουν όλοι: τους διακρίνει ένας τυφλός, χυδαίος εγωκεντρισμός. Οι περισσότεροι θεωρούν ότι ο κόσμος είναι άδικος, ενώ εκείνοι έχουν παραμείνει αγνοί και αμόλυντοι και δεν τους ταιριάζει να ζουν σε αυτόν. Το αίσθημα παντοδυναμίας ότι ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει αυτό τον κόσμο οδηγεί σε αυτή την παραίτηση ως τη μείζονα εγωκεντρική και άχαρη πράξη. Πολλοί είναι αυτοί που αναρωτιούνται: «έχουν δικαίωμα να αυτοκτονήσουν», και εκείνος απαντά αποστομωτικά «Ο νεκρός δεν έχει δικαιώματα», άρα το ερώτημα πρέπει να τεθεί στο εάν ένας άνθρωπος μπορεί να αυτοκτονήσει. Η απάντηση είναι καταφατική.
Παρόλο που είναι παράλογο και ανήθικο. Το μεγαλύτερο παράλογο της αυτοκτονίας είναι ότι η ζωή δεν περιορίζεται στον χώρο και στον χρόνο και άρα δεν εξαλείφεται με τον θάνατο του σώματος. Δεύτερον, ένας αυτόχειρας βάζοντας τέλος στη ζωή του αποδεικνύει τη στρεβλή άποψη που έχει για τη ζωή και την απόλαυση.
Η επίδραση της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι έντονη στη σκέψη του Τολστόι. Η μετά θάνατον ζωή υπάρχει ως ενδεχόμενο. Από την άλλη, η επιστήμη έχει ήδη αρχίσει να δείχνει την παντοδυναμία της. Ο Τολστόι ισχυρίζεται ότι την τρέλα την παράγουν οι μονομερείς, απόλυτες πεποιθήσεις που προέρχονται είτε από τη μία είτε από την άλλη πλευρά. Η βία, για παράδειγμα, είναι κεντρικό σημείο της σκέψης και της αμφισβήτησης του Ρώσου συγγραφέα. Την καταδικάζει απ’ όπου και εάν προέρχεται και για τη διατήρηση ή εξύψωση κάθε αποτελέσματος. Στο δεύτερο μέρος της πραγματείας στηλιτεύει από τη μια την αναζήτηση νοήματος των απλών ανθρώπων για να ζήσουν και από την άλλη μέσα από ειδήσεις σε εφημερίδες της εποχής σχολιάζει τη γενικευμένη υποταγή στην τρέλα που οδηγούνται οι κοινωνίες. Η αδυναμία να υπακούσει ο καθένας ξεχωριστά την εσωτερική του φωνή, οι παράλογες αποφάσεις στο όνομα της διατήρησης των εθνών, τα πειράματα εις βάρος ανθρώπων για το καλό της επιστήμης, η βία που προκαλεί η θρησκεία στο όνομα της αγάπης, είναι μερικά από τα παγκόσμια φαινόμενα μιας τρέλας που βρίσκεται έξω από τα ψυχιατρεία.
Διάλογος με τον Γκάντι
Ο Τολστόι επισκέπτεται τα ψυχιατρικά ιδρύματα της περιοχής του και κατηγορεί τους ειδικούς για μεθόδους που οδηγούν σε μεγαλύτερη τρέλα τους ασθενείς και όχι σε ίαση. Είναι, λίγο πριν το τέλος του, σκεπτικός και κατηφής για όσα θα ακολουθήσουν. Δεν είναι τυχαίο λίγο πριν από τον θάνατό του ότι είχε ξεκινήσει διάλογο μέσω επιστολών με τον Γκάντι για ζητήματα διεθνούς επικαιρότητας. Δυσπιστεί απέναντι στις συνδιασκέψεις ειρήνης και στα συμβούλια. Είναι απαισιόδοξος. Η ατομική μοίρα στέκει ανίσχυρη αλλά και προσφέρεται για μαζικές καταστροφές. Το υγιές φαίνεται τρελό και το τρελό κανονικό. Οι άνθρωποι γίνονται πρόβατα στο όνομα της θρησκείας και της επιστήμης. Η τρέλα θα επικρατήσει.
Το ίδιο υλικό, εμπλουτισμένο, εξακολουθεί να τον απασχολεί μέχρι τον Αύγουστο του 1910. Το αφήνει ημιτελές. Η υγεία του είναι κλονισμένη. Στις 28 Οκτωβρίου (10 Νοεμβρίου με το Νέο Ημερολόγιο) φεύγει μακριά από τη σύζυγό του και στις 7 (20 Νοεμβρίου) πεθαίνει στον σιδηροδρομικό σταθμό του Αστάποβο. Το άρθρο του αυτό θα εκδοθεί για πρώτη φορά μετά τον θάνατό του, στη συλλογή με τα Απαντά του, με τον σημερινό τίτλο. Τέσσερα χρόνια περίπου μετά ξεσπάει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.