Γιατί κάνουμε πως δεν βλέπουμε; Γιατί ξεχνάμε τον βάκιλο του φασισμού στην Ευρώπη, στην Ελλάδα; Μας αρκεί να περιμένουμε ένα geopolitical impact – μια πληγιασμένη γεωπολιτική ανατροπή; Ας θυμηθούμε τον Τσώρτσιλ το 1945: «…η πνευματική ιδέα που αποκαλείται “Eυρώπη” δεν θα πεθάνει γιατί θα τη βοηθήσουμε να αναρρώσει και να επανακτήσει τις δυνάμεις της».
Ο Αλμπέρ Καμύ τελείωνε την «Πανούκλα» -μια αφήγηση για τον φασισμό- με την παρατήρηση πως ο γιατρός Ριέ δεν συμμετείχε στη μαζική ευφορία, όταν είχε ανακοινωθεί επίσημα πως έφυγε το σκιάχτρο της πανούκλας «…επειδή γνώριζε αυτό που δεν ήξερε το χαρούμενο πλήθος: ότι ο βάκιλος της πανούκλας δεν πεθαίνει, ποτέ δεν εξαφανίζεται· ότι μπορεί να επιζεί απαρατήρητος για πολλά πολλά χρόνια, κρυμμένος σε έπιπλα και σε σεντόνια, να καρτερά υπομονετικά… Ωσπου, κάποια μέρα, η πανούκλα να αναστήσει τους αρουραίους της στέλνοντάς τους να πεθάνουν σε μιαν ευτυχισμένη πόλη, καθώς η ανθρωπότητα, δίχως ανάσα από τρόμο, θα έχει πλέον μάθει το μάθημά της…».
Ο Ορτέγκα ι Γκασέτ στην «Εξέγερση των μαζών» συνόψιζε σε μια πρόταση: «Η Ευρώπη δεν διαθέτει πια κανέναν κώδικα τιμής». Ο Καμύ στις τελευταίες σελίδες του «Επαναστατημένου ανθρώπου» σημείωνε: «Το μυστικό της Ευρώπης είναι ότι δεν αγαπά πλέον τη ζωή». Κουβαλάμε εντός το κάτεργό μας, την αφροσύνη, τα ρημάδια μας; Αυτός που δεν μαθαίνει από την ιστορία, είναι καταδικασμένος να την επαναλάβει. Ξανά στον Πρίμο Λέβι: «Συνέβη ενάντια σε κάθε προσδοκία· συνέβη κατά απίστευτο τρόπο ένας ολόκληρος λαός, ένας πολιτισμένος λαός που μόλις είχε αφήσει πίσω του τον πολιτισμικό ανθό της Βαϊμάρης, να τρέξει πίσω από έναν τσαρλατάνο για τον οποίο σήμερα μόνο να γελάσει πικρά κάποιος μπορεί. Κι όμως, ο Αντολφ Χίτλερ κέρδισε την απόλυτη υπακοή και εγκωμιάστηκε έως την καταστροφή. Συνέβη, μπορεί να συμβεί ξανά. Αυτή είναι η ουσία των όσων μπορούμε να πούμε».
Ο Αλμπέρ Καμύ, η Χάνα Αρεντ, ο Τόμας Μαν, ο Τέοντορ Αντόρνο κ.ά., δεν ήταν οι μόνοι που, μετά το τέλος του πολέμου, αντιλήφθηκαν αυτό που εμείς κάνουμε το παν για να ξεχάσουμε: ο βάκιλος του φασισμού παραμένει ζωντανός στη μαζική δημοκρατία. Το να αρνούμαστε το γεγονός, ή να προσπαθούμε να το ονομάσουμε με άλλες λέξεις, δεν μας κάνει άτρωτους απέναντί του. Η άποψη ότι ο φασισμός βγαίνει από την ύπνωσή του έρχεται σε αντίθεση με τη mainstream πεποίθηση ότι ο φασισμός είναι πρόσκαιρο, ενδεχομένως, απόνερο της οικονομικής κρίσης.
Στο «Η αέναη επιστροφή του φασισμού» (Πατάκης, 2014), σε ένα μικρο-περιεκτικό βιβλιαράκι που διαβάζεται με μιαν ανάσα, ο Ολλανδός δοκιμιογράφος Rob Riemen -ιδρυτής και πρόεδρος του Ινστιτούτου Nexus στο Τίλμπουργκ της Ολλανδίας- σημειώνει: «Ο φασισμός βασίζεται στην απουσία ιδεολογίας, στην άρνηση πνευματικών αξιών. Ο φασισμός ευδοκιμεί όταν οι άνθρωποι παύουν να σκέφτονται. Πρόσφορο έδαφος για τον φασισμό είναι η υλική αβεβαιότητα, η δυσαρέσκεια, η σιωπή των ελίτ κάθε είδους – φαινόμενα που δεν λείπουν από τη σημερινή κοινωνία…».
Η κοινωνία ξεγυμνωμένη από τις θεμελιώδεις ηθικές και πολιτισμικές αρχές, κυριαρχείται από την ασημαντότητα, λατρεύει την προπαγάνδα, γεμίζει με μνησικακία και φόβο. Η πολιτική εκπίπτει σε υπόθεση δημαγωγών με μόνο κίνητρό τους την επικύρωση και τη διεύρυνση της δύναμής τους – δύναμης, με τη φτηνή σημασία της λέξης. Εκτρέφουν, εκμεταλλεύονται το μίσος ενάντια σε λογής αποδιοπομπαίους, πιάνονται από τη δυσπιστία του κόσμου στα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα, για να βρεθούν στο Κοινοβούλιο και να παίξουν ρόλο ρυθμιστή. Ζητούν συμμαχίες προθύμων και τη στήριξη των πλέον ισχυρών και συντηρητικών στοιχείων της κοινωνίας.
Τον 20ό αιώνα το άθροισμα του κακού δεν μειώθηκε. Πώς αντιστεκόμαστε στον 21ο; Μα, ζώντας στην αλήθεια, τιμώντας το δίκαιο, δημιουργώντας το ωραίο: cultura animi -καλλιέργεια του πνεύματος και ηθικών πανανθρώπινων είναι ό,τι θα μας κρατήσει όρθιους στο μανιασμένο ρεύμα της ιστορίας. Βρισκόμαστε σε τούτο το οριακό σημείο. Στην άκρη του σκότους, υπάρχει το φως· μόλις που το μαντεύουμε. Είναι μικρό, είναι θαμπό: αξίζει να το τροφοδοτούμε και μόνον για να υπάρχει… να ξέρουμε «πως υπάρχει κάτι που πάντοτε μπορείς να λαχταράς και καμιά φορά να το κερδίζεις: η τρυφερότητα…».
Rob Riemen
Η αέναη επιστροφή του φασισμού μτφρ.: Αλεξάνδρα Ζώη
εκδ. Πατάκης, 2024, σελ. 92