Διανοούμενοι, τυραννίες και εξουσία

Διανοούμενοι, τυραννίες και εξουσία

4' 28" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

MARK LILLA

Η σαγήνη των Συρακουσών. Διανοούμενοι στην πολιτική

μετ.: Χρ. Μεντζαλίρα

εκδ. The Athens Review of Books, σελ. 328

Από τις παλιότερες και μάλλον διαρκέστερες φαντασιώσεις των απανταχού φιλοσόφων είναι να γίνουν κάποια στιγμή οι σύμβουλοι του πρίγκιπα. Η μοναξιά του ερευνητικού εργαστηρίου είναι συχνά ανυπόφορη – πρέπει να το παραδεχτούμε. Η δε φαντασίωση να εφαρμόσουν «στην πράξη» τις ιδέες τους, είναι εξαιρετικά θελκτική. Το δέλεαρ της εξουσίας λίγους αφήνει ασυγκίνητους.

Κι ωστόσο, όλες αυτές οι τόσο ανθρώπινες αδυναμίες δεν αρκούν για να εξηγήσουν ένα από τα μεγάλα αινίγματα του 20ού αιώνα: γιατί ορισμένοι από τους σημαντικότερους διανοουμένους -για το έργο των οποίων τρέφει κανείς απεριόριστο θαυμασμό- λάθεψαν τόσο πολύ στις επιλογές των καθεστώτων που επέλεξαν να στηρίξουν; Τι ήταν π.χ. αυτό που έκανε τον κορυφαίο στοχαστή της μεσοπολεμικής Γερμανίας, τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, να βλέπει στο πρόσωπο του Χίτλερ τον αναμορφωτή της χώρας του, και όταν τον ρωτούσαν σχετικά οι έκπληκτοι φίλοι του, να τους απαντάει συνεπαρμένος με τον ναζιστή ηγέτη: «μα έχεις δει τι όμορφα χέρια έχει»;

Η ιστορία αυτής της ακατανόητης σαγήνης των φιλοσόφων από την εξουσία είναι παλιά, μας θυμίζει ο Μαρκ Λίλα, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, μέσα από μια έκδοση που μας έρχεται στα ελληνικά από τη σημαντική βιβλιολογική επιθεώρηση The Athens Review of Books. Την καταγράφει πρώτος ο Πλάτωνας όταν καλείται ο ίδιος να γίνει καθοδηγητής του τυράννου των Συρακουσών, Διονύσιου του νεότερου. Με τη διαφορά ότι ο Πλάτωνας δεν θα πέσει στη ναρκισσιστική παγίδα του φιλοσόφου που από σύμβουλος γίνεται τελικά υπηρέτης ενός τυραννικού καθεστώτος.

Ο συγγραφέας του εν λόγω βιβλίου προσπαθεί να εξετάσει το ζήτημα όχι μόνο μέσα από τα κείμενα των στοχαστών αυτών, όπως έκανε π.χ. ο Αζάια Μπερλίν που «έβλεπε» μια απευθείας σχέση ανάμεσα στις διατυπωμένες τους ιδέες και την πολιτική τους στράτευση. Ο Λίλα αναζητάει, αντιθέτως, τα ερμηνευτικά κλειδιά των πολιτικών τους επιλογών στην ίδια τη βιογραφία των φιλοσόφων, όπως αυτή έχει καταγραφεί μέσα από την επιστολογραφία τους, τις μαρτυρίες κ.λπ. Κι αυτό κάνει τη διαπραγμάτευση των ιδεών τους, και ιδίως των πολιτικών τους προεκτάσεων, συναρπαστική.

Η ροπή στον μυστικισμό

Οι περιπτώσεις του Χάιντεγκερ και του Καρλ Σμιτ και της στράτευσής τους στο ναζιστικό κόμμα είναι πιο ευεξήγητες. Μπορούν να ιδωθούν μέσα στο φορτισμένο ιστορικό πλαίσιο του γερμανικού μεσοπολέμου, όπου ο επιθετικός εθνικοσοσιαλισμός των ναζί -αντιδυτικός και αντικαπιταλιστικός όπως ήταν- εκμεταλλεύτηκε αριστοτεχνικά τις προϋπάρχουσες κοινωνικές και πολιτισμικές υποδοχές, ώστε να πείσει ακόμη και λαμπρά πνεύματα να του προσφέρουν νομιμοποίηση.

Για άλλους διανοούμενους όμως όπως ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ή ο Αλ. Κοζέβ το φλερτ τους με τον σταλινισμό χρειάζεται μια εντρύφηση στη βιογραφία τους, στην οποία μπορεί κανείς να εντοπίσει μια ροπή σε αποκαλυπτικές-θεολογικές αντιλήψεις, στην περίπτωση δε του Κοζέβ εμπνευσμένες από έναν Ρώσο στοχαστή.

Βεβαίως, το σχήμα του συγγραφέα δεν εφαρμόζεται πάντα με πλήρη επιτυχία, ιδίως μάλιστα στην περίπτωση του Μισέλ Φουκό. Ο Λίλα τον αντιμετωπίζει ως οπαδό ακραίων αριστερών ιδεών. Αλλά, ο Φουκό δεν εντάχθηκε παρά για ελάχιστο διάστημα στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα και δεν έγινε ποτέ μαρξιστής αλλά κράτησε από εκεί μόνο το χειραφετητικό πρόταγμα. Ιδίως μετά τον Μάη του ’68, πάλεψε (χωρίς εξαργύρωση) για την απελευθέρωση και την αναγνώριση των πιο περιθωριοποιημένων ομάδων της κοινωνίας. Ο αριστερισμός του δεν ευνοούσε ασφαλώς πάντα εύστοχες επιλογές, αλλά συνολικά ο Φουκό παρέμεινε στις τάξεις του διαφωτισμού, και οι αιρετικές του προσεγγίσεις στόχευαν στην προγραμματική ανανέωσή του, όχι στην υπονόμευσή του. Υπάρχει εκεί μια μαύρη τρύπα παρά ταύτα: τι ακριβώς είδε ως «ενδιαφέρον» στην ισλαμική επανάσταση στο Ιράν, το 1979.

Πράγματι, υπάρχει ένα κοινό σημείο των περισσότερων από τους διανοουμένους που «αποδομεί» ο Μ. Λίλα, σημείο που μάλλον εξηγεί με έναν τρόπο πιο βαθύ και ιστορικό τη συμπόρευσή τους με τις σύγχρονες τυραννίες. Οπως έχει εντοπίσει και ο Γάλλος ιστορικός και φιλόσοφος Μαρσέλ Γκοσέ, παρά τη στροφή προς την εκκοσμίκευση που χαρακτήρισε τον (δυτικό) κόσμο της νεωτερικότητας, οι σύγχρονες κοινωνίες δεν απεμπόλησαν τη θρησκευτική αντίληψη του κόσμου. Το μόνο που έκαναν ήταν μια φαινομενική απο-ιεροποίησή του. Διότι κατά τα άλλα συνέχισαν να αναζητούν το Ενα, δηλαδή μια ενιαία (πολιτική) αρχή που θα συναιρεί στο πρόσωπό της όλα τα επιμέρους συστατικά της κοινωνίας. Δεν το έλεγαν πια Θεό, το έλεγαν αυθέντη και σοφό τύραννο. Και αυτό ήταν ένας κοινός τόπος και της Δεξιάς και της Αριστεράς. Αν προστεθεί σε αυτό και η ανάγκη ενός σημαντικού τμήματος της διανόησης του 20ού αιώνα να αναζητήσει τρόπους ανανέωσης των διαφωτιστικών ιδεών που φάνταζαν πλέον αδύναμες να καθοδηγήσουν τον νέο, γενναίο τούτο κόσμο, μπορεί ίσως να καταλάβει εν μέρει γιατί στράφηκαν στον μυστικισμό Ρώσων συγγραφέων ή στον βιταλισμό της ανατολικής σκέψης.

Τα αδιέξοδα αυτού του ασύμβατου γάμου δεν θα αργούσαν να φανούν. Τα προσπέρασε πρώτα από όλα η ίδια η δυναμική της ιστορίας. Ο δυτικός κόσμος αν μη τι άλλο επέλεξε χονδρικά μετά το 1970, την οριστική προσήλωσή του στις αρχές της φιλελεύθερης, ανοικτής δημοκρατίας που κατοχυρώνει όσο ποτέ στο παρελθόν τα δικαιώματα του ατόμου και του επιτρέπει την αυτοπραγμάτωσή του σε ένα Κράτος Δικαίου. Κοντολογίς, νίκησε ο Ρεϊμόν Αρόν, όχι ο Ζ.-Π. Σαρτρ.

Η πρόσφατη πρωτοφανής κινητοποίηση εκατομμυρίων πολιτών όλης της Ευρώπης κατά της τρομοκρατικής επίθεσης στην εφημερίδα Charlie Hebdo ή η στάση της Ε.Ε. στο Ουκρανικό δεν αφήνουν περιθώρια παρερμηνειών. Στις δυτικές αξίες δεν μπορεί να έχει καμία θέση ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός και οι οπαδοί του. Ούτε και το φλερτ με συγκαλυμμένα αυταρχικά καθεστώτα όπως του Πούτιν στη Ρωσία.

* O κ. Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας και γραμματέας Σύνταξης της Νέας Εστίας.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή