Είναι κοινό μυστικό ότι αρκετοί, αν όχι όλοι, από τους μεγάλους μυθιστοριογράφους του περασμένου αιώνα, πρωτοεμφανίσθηκαν στα γράμματα ως ποιητές, φυσικά με ποιήματα νεανικά και ατελή –πρωτόλεια όπως λέμε–, που γρήγορα ξεχάστηκαν ακόμη κι από τους ιδίους. Βέβαια, κάποιοι συνέχισαν κατά καιρούς, και παράλληλα με το πεζογραφικό τους έργο, να σκαρώνουν στιχάκια επιβεβαιώνοντας τον γνωστό αφορισμό του Φερνάντο Πεσόα ότι «ο καλός πεζογράφος πρέπει να είναι και ποιητής». Εξαίρεση δεν θα μπορούσε να αποτελεί ο Φραντς Κάφκα (1883-1924), του οποίου η παρορμητική ενασχόληση με όλα τα είδη του γραπτού λόγου ήταν γνωστή στον γερμανόφωνο λογοτεχνικό κύκλο της Πράγας.
Αν και ο Κάφκα είναι σήμερα παγκοσμίως γνωστός για τα μυθιστορήματά του «Η δίκη», «Ο πύργος» και «Η μεταμόρφωση», εντούτοις πολλοί αναγνώστες τον προσεγγίζουν τώρα πια και μέσα από τους δύο τόμους των ημερολογίων του, όσο και από την ογκώδη αλληλογραφία του, που είδαν το φως της δημοσιότητας με τη φροντίδα του αδελφικού του φίλου Μαξ Μπροντ, στον οποίο φυσικά χρωστάμε και τη διάσωση των χειρογράφων του.
Μάλιστα, μετά το 1950 «Τα γράμματα στη Μιλένα», δηλαδή η ερωτική αλληλογραφία του με την Τσέχα δημοσιογράφο Μιλένα Γέσενκα, όπως και η θρυλική πια «Επιστολή προς τον πατέρα», θεωρήθηκαν από τους «ειδικούς» ισάξια των καλύτερων πεζογραφημάτων του. Το ίδιο ειπώθηκε και για πολλές από τις ημερολογιακές του καταγραφές.
Αυτό που, ίσως, αγνοήθηκε αρχικά και προσέχθηκε μάλλον σε δεύτερη φάση –σύμφωνα με τον μεταφραστή Νίκο Βουτυρόπουλο– ήταν η συνήθεια ή και η βαθύτερη ανάγκη του Κάφκα να διανθίζει τις προσωπικές του σημειώσεις, όπως και τις περισσότερες επιστολές του, με στίχους της στιγμής. Στίχοι, όμως, που σχημάτισαν με την πάροδο του χρόνου ένα ευδιάκριτο corpus ποιημάτων. Μια, λοιπόν, προσεχτική ανάγνωση των άτιτλων στιχουργημάτων, που γράφτηκαν κυριολεκτικά και μεταφορικά στο περιθώριο του έργου του, της αλληλογραφίας και των ημερολογίων του, μας αποκαλύπτει έναν βαθύ γνώστη της ποιητικής τέχνης και των μυστικών της. Αν, μάλιστα, τα τοποθετούσαμε δίπλα στα ποιήματα των συγχρόνων του γερμανόφωνων ποιητών, που δημοσίευσαν την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα στα δυο πνευματικά κέντρα της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας – Πράγα και Βιέννη- θα διαπιστώναμε ότι τα συναγωνίζονται σε τόλμη και πειραματική διάθεση, σπάζοντας τις παραδοσιακές φόρμες και υιοθετώντας πρώιμα το πνεύμα του μοντερνισμού.
«Ψυχρή είναι σήμερα η μέρα και σκληρή/ παγωμένα τα σύννεφα/ οι άνεμοι σέρνουν το κρύο/ παγωμένοι κι οι άνθρωποι/ Τα βήματα ηχούν σα μέταλλο/ πάνω σε χάλκινες πλάκες/ και τα μάτια ατενίζουν/ λίμνες λευκές» (1903).
Η ασθένεια
Η καταφυγή στην ποίηση φαίνεται πως έγινε επιτακτικότερη για τον Κάφκα μετά την εκδήλωση της φυματίωσης, από την οποία και τελικά πέθανε. Η πάλη με την αρρώστια, που συναγωνίζεται σε ένταση την πάλη με τις λέξεις, τα ανολοκλήρωτα γραπτά, τα ανομολόγητα σχέδια, ωθούν τον μυθιστοριογράφο να εμπιστεύεται ολοένα και περισσότερο το ακαριαίο της έκφρασης, τη δραστική συμπύκνωση, ενίοτε τον εξομολογητικό τόνο που χαρίζει ο ποιητικός λόγος.
«…πεθαίνω σ’ ένα μικρό φυλάκιο/ στην άκρη του δρόμου/ σ’ ένα παντοτινά όρθιο φέρετρο/ σ’ ένα δημόσιο κτήμα/ τη ζωή μου ξόδεψα προσπαθώντας/ να συγκρατηθώ να μην το κομματιάσω/ Τη ζωή μου ξόδεψα πολεμώντας τον πόθο μου/ να την τελειώσω». (1920)
Η πεσιμιστική διάθεσή του, που οξύνεται και από τη διάλυση του κοινωνικού και οικονομικού ιστού της χώρας του μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, μας φέρνει στον νου αντίστοιχες ποιητικές φωνές που ξεπετάχθηκαν μέσα από τα ερείπια της καθημαγμένης Ευρώπης και διαμόρφωσαν πνευματικά τον αποκαλούμενο πια Μεσοπόλεμο.
Στα καθ’ ημάς, στίχοι όπως οι ακόλουθοι, συμβαδίζουν με τις ελεγειακές στροφές του Κώστα Καρυωτάκη και επιβεβαιώνουν τις κοινές αγωνίες μιας ολόκληρης εποχής, που έχει, δυστυχώς, μεγάλες ομοιότητες με τη δική μας.
«Στον ήλιο του απογεύματος/ με γερμένη την πλάτη μες στο πράσινο/ σε παγκάκια καθόμαστε/ τα χέρια μας κρέμονται κάτω/ θλιμμένα ανοιγοκλείνουν τα μάτια μας».
Φραντς Κάφκα «Η πληγή και η λέξη», Ποιήματα, εισαγωγή-μτφρ.: Νίκος Βουτυρόπουλος, εκδ. «Σαιξπηρικόν», σελ. 64, ευρώ 9