ΤΕΛΛΟΣ ΑΓΡΑΣ
Κριτικά
φιλολογική επιμ.: Κώστας Στεργιόπουλος
εκδ. Ερμής
Μορφή όχι επαρκώς γνωστή στο ευρύ κοινό αλλά φυσιογνωμία με βαρύτητα εντός της συντεχνίας, ο μεσοπολεμικός ποιητής Τέλλος Αγρας υπήρξε σπουδαία κριτική φωνή. Δημοσίευσε στα λογοτεχνικά έντυπα της εποχής φιλολογικές μελέτες και βιβλιοκρισίες σ’ ένα ιδιότυπο προσωπικό ύφος. Το ισχυρό αισθητικό του αίσθημα, η υψηλή φιλοσοφική κατάρτιση και η βαθιά γραμματολογική του γνώση τον ανέδειξαν μεγάλο δάσκαλο. Ταυτόχρονα η εκφραστική κομψότητα, η όχι σπάνια αυτοκριτική διάθεση και ο συχνά καλόγνωμος ειρωνικός του τόνος τον καθιστούν όχι απόμακρο από καθέδρας κριτικό αλλά ζεστό, οικείο πρόσωπο που συντροφεύει φιλικά τον αναγνωστικό μας δρόμο.
Γεννημένος το 1899, ο Τέλλος Αγρας (ψευδώνυμο του Ευάγγελου Ιωάννου) καλλιέργησε μια ποίηση που κυοφορήθηκε στο κλίμα του γαλλικού συμβολισμού. Τραυματίστηκε θανάσιμα την ημέρα της απελευθέρωσης στις 11 Οκτωβρίου 1944 από αδέσποτη σφαίρα των αλληλοσυγκρουόμενων Ταγμάτων Ασφαλείας και του ΕΑΜ. (Για να τιμήσει τα εβδομηντάχρονα απ’ τον θάνατό του, το ΜΙΕΤ εξέδωσε πέρυσι «Τα ποιήματά» του σε φιλολογική επιμέλεια Ελλης Φιλοκύπρου.)
Οι λογαριασμοί του αειθαλούς Κώστα Στεργιόπουλου με τον Αγρα είναι ανοικτοί εδώ και επτά δεκαετίες. Περιλαμβάνουν ανάμεσα σε άλλα την ευτυχή συνάντηση του 17χρονου εκκολαπτόμενου ποιητή Στεργιόπουλου με τον ώριμο ποιητή Αγρα, τη μεταγενέστερη διεισδυτική μελέτη του φιλόλογου Στεργιόπουλου με θέμα «Ο Τέλλος Αγρας και το πνεύμα της παρακμής» (1962) καθώς και την επιστημονικώς επιμελημένη έκδοση των «Κριτικών» για τους μεγάλους των ελληνικών γραμμάτων, Καβάφη, Κάλβο, Παλαμά, Παπαδιαμάντη, Χρηστομάνο, Καρυωτάκη… (1980-1995). Ο παρών τελευταίος πέμπτος τόμος περιέχει τις τρέχουσες βιβλιοκρισίες, τα μικρά άρθρα και τις γενικότερου ενδιαφέροντος επιστολές του με στόχο «να διασωθεί το κύριο σώμα του κριτικού του έργου». Τα σημειώματα αυτά αν και «συχνά γραμμένα αναγκαστικά και στο πόδι», κατά την παραδοχή του ποιητή, διαθέτουν κατά την άποψη του επιμελητή του «λόγο καίριο», θαυμάσια σχόλια και συμπληρωματικές παρατηρήσεις για τις κριτικές θέσεις του, «τη μέθοδο και τις αισθητικές του πεποιθήσεις».
Πώς κάποιος που περιγράφει τόσο παραστατικά και προσεγγίζει τόσο προσωπικά τα υπό κρίσιν έργα, αποφεύγει την παγίδα του εξοβελιστέου ιμπρεσιονισμού; Αν και έζησε στην «πριν από τη θεωρία» εποχή, ρητώς ή σιωπηρώς ο Αγρας ανακινεί διαρκώς θέματα αισθητικής και κάνει υποθέσεις επί των γενικών αρχών της δημιουργώντας έτσι ένα δικό του θεωρητικό σύστημα. Καλλιεργεί με τον τρόπο αυτό έναν τεκμηριωμένο λόγο θωρακίζοντας παράλληλα τις αισθαντικές παρατηρήσεις του με γενεαλογικά σχόλια – φιλοσοφικούς δεσμούς, φιλολογικές συγγένειες και γραμματολογικές συγκρίσεις. Γνωρίζοντας, τέλος, πολύ καλά τα όρια πέραν των οποίων η κριτική απλώς φθέγγεται χωρίς ν’ αποδεικνύει, υποστηρίζει γενναιόφρονα: «Πρέπει όμως να ξαναπώ πως το αίσθημα της φόρμας, η αίσθηση της τελειότητας ή της ελαττωματικότητάς της, είν’ ένα αίσθημα μεταφυσικό, δηλαδή το περισσότερο “συνθηματικό”, αστάθμητο, ίσως κ’ υποκειμενικό· κι έτσι δεν θα μπορέσω ν’ αποδείξω μαθηματικά τα όσα επιμένω παραπάνω».
Ο Τέλλος Αγρας υπήρξε ισχυρά παρών στη μεσοπολεμική σκηνή εκφράζοντας τις ενθουσιωδώς θετικές, ενθαρρυντικά υποστηρικτικές, ευγενικά απορριπτικές ή κομψά επιφυλακτικές κριτικές απόψεις του στα περισσότερα μεσοπολεμικά λογοτεχνικά περιοδικά παίρνοντας το ρίσκο να κοινοποιήσει τις αντιδράσεις του «μέσα στο ακατατόπιστο της σύγχρονης πεζογραφίας, όπου ο προσανατολισμός γίνεται ολοένα πιο αγωνιώδης, όπου το κριτικό έδαφος ολοένα και περισσότερο σαλεύει». Οι πεζογράφοι και οι ποιητές τους οποίους παρακολούθησε αποτελούν κεντρικό τμήμα του λογοτεχνικού κανόνα. Αλλοι ξεχάστηκαν μες στον χρόνο. Δεν δίστασε να τοποθετηθεί απέναντι στην απομάκρυνση των μυθιστοριογράφων απ’ την αισθητική αλλά και σε ό,τι ονομάζουμε λογοτεχνία των μαζών. Υποδειγματική η κορυφαία, απολαυστική, κριτική του για τη μελοδραματική Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου.