ΜAΞ ΒΕΜΠΕΡ
Το Χρηματιστήριο. Γιατί υπάρχει, πώς λειτουργεί, ποιον εξυπηρετεί
μτφρ.: Θοδ. Δρίτσας – Κ. Σπαθαράκης
εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 137
Η πολιτική υπήρξε πάντοτε στην πρώτη γραμμή των ενδιαφερόντων του μεγάλου κοινωνιολόγου. Τα δύο κείμενα για τη λειτουργία της χρηματιστηριακής αγοράς αποδεικνύουν την ένταση με την οποία ο Μαξ Βέμπερ υποστήριζε την άποψη ότι η Γερμανία έπρεπε να υιοθετεί χωρίς περιττές επιφυλάξεις τους νέους θεσμούς αξιοποίησης των αγορών, όπως έκαναν άλλα κράτη, προκειμένου να καταστεί ισχυρή σε έναν πλανήτη συναλλαγών.
Το πρώτο κείμενο γράφτηκε το 1894, το δεύτερο δύο χρόνια αργότερα. Σκοπός τους είναι η εκλαΐκευση. Απευθύνονται στους βιομηχανικούς εργάτες και τους επιχειρηματίες. Θέλει να τους πείσει για τη χρησιμότητα των αγορών μετοχών. Να εξηγήσει τη λογική που τις κινεί. Να αναδείξει ότι η διαπραγμάτευση αξιών είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για την οικονομία.
Ο νεαρός τότε καθηγητής Εθνικής Οικονομίας στο Φρίμπουργκ-Μπίσγκαου της Χαϊδελβέργης, μελετά εκείνη την περίοδο τις αγορές τίτλων από όλες τις πλευρές: νομικές, οικονομικές, τεχνικές. Τα δύο κείμενα, που θα συγκεντρωθούν αργότερα υπό τον τίτλο «Το Χρηματιστήριο» γράφονται για την «Εργατική Βιβλιοθήκη του Γκότιγκεν», την οποία διευθύνει ο φίλος του ιερέας Νόιμαν, φιγούρα του πολιτικού κινήματος των χριστιανοκοινωνιστών της εποχής.
Ο Μαξ Βέμπερ βλέπει τον κίνδυνο να χάσει η Γερμανία ένα μοχλό ταχείας οικονομικής ανάπτυξης. «Τα έθνη σήμερα (…) στο οικονομικό πεδίο εμπλέκονται σε έναν αμείλικτο όσο και αναπόφευκτο αγώνα για τη διασφάλιση της εθνικής τους ύπαρξης και της οικονομικής τους ισχύος», σημειώνει. Οι μεγάλοι γαιοκτήμονες, το ισχυρότατο πολιτικό κόμμα των «Αγροτιστών» προωθεί, το 1892, με ζήλο τη σύνταξη και εφαρμογή νόμου που θα περιορίσει τις δραστηριότητες των γερμανικών χρηματιστηρίων.
Σκάνδαλα και δυσκολίες
Είναι αλήθεια ότι τα απανωτά χρηματικά σκάνδαλα, με τη συμμετοχή τραπεζιτών και την προφανέστατη διαμεσολάβηση των χρηματιστηρίων, όπου γίνεται η διαπραγμάτευση των διαφόρων αξιών, εύκολα μπορούν να συνδεθούν με τις γενικότερες δυσκολίες που αντιμετωπίζει η οικονομία.
Η ευφορία που συνόδευσε την ένωση των Γερμανιών γύρω από την Πρωσία, έχει περάσει. Την οικονομική ευμάρεια διαδέχτηκε μια περίοδος διαδοχικών φάσεων ύφεσης ή περιορισμένης ανάπτυξης μεταξύ 1873 και 1896. Οι αγρότες υποφέρουν. Οι εκτάσεις στα ανατολικά του ποταμού Ελβα δεν τα βγάζουν πέρα με τον απηνή ανταγωνισμό των προϊόντων που έρχονται από τα νέα ανερχόμενα κράτη (ΗΠΑ, Αργεντινή, Ρωσία και Ινδία). Η πτώση των τιμών και συνακολούθως των εισοδημάτων αποδίδεται στις σκοτεινές, σχεδόν συνωμοτικές διεργασίες των χρηματιστηριακών «παικτών».
Απέναντι σε αυτή την κατάσταση, ο Βέμπερ εξηγεί με πειστική μεθοδικότητα «πώς λειτουργεί» κάθε μια αγορά, ανάλογα με την ειδικότητα που έχει αποκτήσει σε κάποια κατηγορία προϊόντων. Τη διαφορά μεταξύ μιας αγοράς ανταλλαγής προϊόντων και της χρηματιστηριακής αγοράς μετοχών. Μεταξύ μετοχών, πρώτων υλών και ξένων νομισμάτων. Εξηγεί τα προθεσμιακά συμβόλαια, τις ακάλυπτες συναλλαγές, τις αγοραπωλησίες στο περιθώριο και όλα όσα πρέπει να γνωρίζει κανείς για να ξεπεράσει την αίσθηση της μυστικότητας και των μαύρων σκιών.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζει πως η συμμετοχή στην αγορά έχει ενδιαφέρον για όσους συμμετέχουν προφανώς επειδή προσφέρει τη δυνατότητα να ασκήσουν τις ικανότητες κερδοσκοπίας που έχουν ή πιστεύουν ότι διαθέτουν. Πόσο κερδοσκοπία; Ο διανοητής των κοινωνικών διεργασιών αναγνωρίζει αμέσως πως «ένα ισχυρό χρηματιστήριο δεν μπορεί να είναι μια λέσχη για την προαγωγή της ηθικής καλλιέργειας ούτε τα κεφάλαια των μεγάλων τραπεζών είναι φιλανθρωπικά κληροδοτήματα». Οι αγορές αξιών μπορούν εύκολα να εκθρέψουν και να γιγαντώσουν την κερδοσκοπία πολύ πέραν της χρησιμότητας που έχει η πρόβλεψη και η κάλυψη μελλοντικών κινδύνων.
Ερωτήματα και κρίση
Ομως, ο Βέμπερ έχει κατανοήσει ότι η συνάντηση εναλλακτικών θέσεων κερδοσκοπικού οφέλους, η διασταύρωση διαφορετικών εκτιμήσεων είναι μέρος του πολύτιμου ρόλου της χρηματιστηριακής αγοράς. Πρέπει όμως να λειτουργεί ο αυτοέλεγχος: «Η δύναμη κάθε κοινωνικού οργανισμού είναι το αίσθημα τιμής των μελών του». Η άποψη αυτή έχει επιβεβαιωθεί έκτοτε πολλαπλώς και αποτελεί τη βάση για σοβαρές δικαστικές υποθέσεις σε βάρος μεγάλων παικτών των σημερινών αγορών.
Οποιος βλέπει τους χρηματιστές «σαν μια λέσχη συνωμοτών που επιβουλεύονται τους καρπούς της ξένης εργασίας» θα ήταν καλύτερα να του συστήσει κανείς να μείνει μακριά από τα κερδοσκοπικά παιχνίδια. «Το χρηματιστήριο αποτελεί όντως μονοπώλιο των πλουσίων και δεν υπάρχει τίποτε πιο ανόητο από το να προσπαθεί κανείς να συγκαλύψει την πραγματικότητα επιτρέποντας την είσοδο σε οικονομικά ανίσχυρους κερδοσκόπους και δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στο μεγάλο κεφάλαιο να μετακυλίει τις ευθύνες του σε αυτούς».
Μπορεί το χρηματιστήριο του Μαξ Βέμπερ να μην έχει γνωρίσει την περιπλοκότητα και το μέγεθος που διαθέτει στην εποχή μας. Ομως, τόσο η περιγραφή των βασικών λειτουργιών του, όσο και η στιβαρή ερμηνεία των ωφελειών που αποσπά το σύνολο της οικονομίας από τη διαρκή προσπάθεια των κερδοσκόπων να προβλέψουν μελλοντικά γεγονότα, καθιστούν ενδιαφέρουσα και χρησιμότατη την ανάγνωση των 137 σελίδων, που προσφέρουν στο ελληνικό κοινό οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Θα διαπιστώσετε πόσο κοντά βρέθηκε (και βρίσκεται;) το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού κοινού στα ερωτήματα που απαντά ο μεγάλος κοινωνιολόγος και θα εξηγήσετε γιατί το έλλειμμα οικονομολογικής παιδείας διευκολύνει, δυστυχώς, τη μεγέθυνση των πιο δυσμενών επιπτώσεων της κρίσης, στη χώρα μας.