Μπορεί να επανασχεδιαστεί η Ευρώπη από τη σκοπιά του Νότου; Το ερώτημα, δεδομένων των συνθηκών στον ευρωπαϊκό Νότο, θα μπορούσε να θεωρηθεί εντελώς άτοπο έως και αφελές. Πού ακούστηκε ο οικονομικά ασθενέστερος να διερωτάται αν θα μπορούσε να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο; Πρόσφατα, μια διημερίδα του διεθνούς ερευνητικού δικτύου «Transmed! Σκέψεις της Μεσογείου και ευρωπαϊκή συνείδηση», στο Ινστιτούτο Γκαίτε, ήταν η αφορμή για μια συζήτηση ανάμεσα σε πανεπιστημιακούς και αναλυτές από διάφορες χώρες της Γηραιάς Ηπείρου. Το «Transmed!», που υποστηρίζεται από το Γαλλογερμανικό Ιδρυμα Νεολαίας, επιχειρεί να αναπτύξει μια νέα αφήγηση για το μέλλον της ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης. Η διημερίδα, ξεκίνησε, διόλου τυχαία, με την προβολή μιας ελληνικής ταινίας, της «Xenia» του Πάνου Κούτρα. «Σκιαγραφεί την εικόνα μιας κοινωνίας σε κρίσιμη κατάσταση και μιας κατακερματισμένης Ευρώπης», ήταν η άποψη των διοργανωτών. Οι πρωταγωνιστές, δύο νέοι Ελληνοαλβανοί, αναζητούν τον πατέρα τους, σε μια πορεία ενηλικίωσης, από τον Νότο της Ελλάδος προς τον Βορρά. Μετανάστευση, βία, διαφορετικές ταυτότητες, ο ρόλος του κράτους, κύκλοι συζητήσεων και ερωτήματα που διαρκώς επιστρέφουν και επαναδιατυπώνονται. Είχαν ήδη προηγηθεί ημερίδες του διεθνούς ερευνητικού δικτύου στη Μασσαλία, στη Νάπολη, στη Λισσαβόνα και στην Κωνσταντινούπολη: Πώς μπορούμε να ζήσουμε; Πώς θέλουμε να ζήσουμε μαζί;
Η πρόσκληση για «μια κριτική εξέταση του κυρίαρχου πολιτικού λόγου» είχε ως άξονα την άρση των στερεοτύπων.
«Οσο επιμένουμε να κοιτάζουμε την Ευρώπη από τον Νότο διαφορετικά απ’ ό,τι την κοιτάζουμε από τον Βορρά ή από την Ανατολή, δεν θα έχουμε ενιαία αντίληψη του “ευρωπαϊκού μας οικοδομήματος”», τόνισε στην εισήγησή του ο Ματίας Μακόβσκι, γενικός διευθυντής του Ινστιτούτου Γκαίτε Αθηνών και διευθυντής των Ινστιτούτων Γκαίτε της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. «Η κρίση στον Νότο είναι σοβαρή. Εδώ τη ζούμε καθημερινά. Υπάρχουν όμως και άλλες κρίσεις που αποτελούν τεράστια πρόκληση αυτή τη στιγμή, πιο σοβαρές ίσως», πρόσθεσε και αναφέρθηκε στη Μεσόγειο, «τη Mare Nostrum, μια θάλασσα όπου χάνονται χιλιάδες ανθρώπινες ζωές», χαρακτηρίζοντάς τη «πραγματική ανθρωπιστική καταστροφή, που θα πρέπει να μας αγγίξει και να μας απασχολήσει περισσότερο απ’ ό,τι το χρέος της Ελλάδας ή η πρόοδος των μεταρρυθμίσεων στη χώρα».
Παρόμοιες συζητήσεις βοηθούν να αντιληφθούμε ότι το «ελληνικό πρόβλημα» δεν απασχολεί όλη την υδρόγειο και ότι η εσωστρέφεια που αναπτύσσεται μας απομακρύνει τόσο από την πραγματικότητα όσο και από τον υπόλοιπο κόσμο, διασαλεύοντας τα μεγέθη, ως προς το τι συνιστά «τραγωδία».
Οι εκπρόσωποι του «Transmed!» από την πλευρά τους, όπως ο Γερμανός καθηγητής Μάρκους Μέσλινγκ, υποστηρίζουν ότι είναι απαραίτητο «να αναστοχαστούμε την Ευρώπη από την πλευρά του πολιτισμού και όχι της στενής οικονομικής ανάλυσης, αναδεικνύοντας το ερώτημα: πώς μπορούμε –και πώς θέλουμε– να ζήσουμε μαζί».
Ο,τι κινείται στην Ευρώπη τα χρόνια της κρίσης δεν είναι μόνο στατιστικές και αριθμοί. Δίκτυα ερευνητών, κοινότητες πολιτών, από διαφορετικές χώρες, πορεύονται παράλληλα, συζητούν, αμφισβητούν, κρίνουν, συναινούν ή αντιδρούν στον καθεστωτικό πολιτικό λόγο, ζυγίζουν, σκέφτονται, παρατηρούν, καταγράφουν. Κυρίως, μάχονται στερεότυπα, προκαλώντας μικρές μετατοπίσεις. Δεν είναι ο «τεμπέλης νότος» και ο «εργατικός βορράς», οι έννοιες χρειάζονται επανεξέταση, ο τρόπος που κοιτάμε τον κόσμο είναι βασικό «υλικό» της σύνθεσής του. Οι άνθρωποι δεν είναι ούτε οι διαχωριστικές ούτε οι κόκκινες γραμμές. Αναμειγνύονται, αλληλοεπηρεάζονται, αλλάζουν από γενιά σε γενιά.
Γι’ αυτό και οι νέοι σε όλη την Ευρώπη χαράσσουν δικές τους διαδρομές. Δεν σημαίνει ούτε ότι μόνο συγκλίνουν ούτε ότι μόνο αποκλίνουν. Εχουν βρει τρόπους, τη δική τους«γλώσσα» επικοινωνίας και συμπόρευσης, μέσα από δικές τους αναφορές. Η τέχνη και ο πολιτισμός αναδιατάσσονται, μετασχηματίζοντας τα μηνύματα των καιρών. Τα αποτελέσματα δεν είναι ίσως ορατά σε ευρεία κλίμακα, υπάρχουν όμως. Οι αλλαγές δεν ριζώνουν με σαρωτικές ανατροπές, αλλά με μικρές μετακινήσεις από την αρχική θέση, ζυμώσεις χρονοβόρες.
Πριν από δεκαετίες, ένας σημαντικός Γάλλος ιστορικός, ο Ζορζ Ντιμπί, έγραψε ένα κείμενο για την κληρονομιά της Μεσογείου (μαζί με τον κορυφαίο Φερνάντ Μπροντέλ). Αντιγράφουμε ένα απόσπασμα (εκδόσεις «Αλεξάνδρεια»), παρά το γεγονός ότι από τότε έως σήμερα έχουν μεσολαβήσει πολλά. Ο λόγος είναι για να θυμηθούμε και να αναστοχαστούμε, πρόοδο, στερεότυπα και καταστροφές:
«Η πηγή είναι εδώ, στον μεσογειακό χώρο, η βαθιά πηγή του πνεύματος το οποίο επικαλείται ο πολιτισμός μας. (…) Μιλώ γι’ αυτό το άθρησκο τμήμα του πνεύματος, που μέσα του εγκαταστάθηκαν οι πίστεις με τρόπο άμεσο, εισέβαλαν σ’ αυτό, το κατέκτησαν, και το οποίο, τώρα που αποσύρεται η πλημμύρα των πίστεων, παραμένει το αντικείμενο μιας λατρείας που οι ναοί της είναι τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες, ενώ το σχολείο, το πανεπιστήμιο, τα πολύμορφα συστήματα της ιδεολογίας που μας κυβερνά, πασχίζουν να δώσουν ζωή. Οταν, στο Κλίβελαντ ή στη Στοκχόλμη, στην Κρακοβία ή στο Κίεβο σκέφτονται τη Βενετία, την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, τη Ρώμη, την Αθήνα, ο πόθος τους είναι, βεβαίως, να δραπετεύσουν, να φύγουν για τις ηλιόλουστες παραλίες μιας ευτυχισμένης θάλασσας· μα μήπως δεν ποθούν ακόμα, συνειδητά ή μη, να ξαναγυρίσουν κάποια στιγμή σ’ αυτή την πηγή, σ’ αυτούς τους γόνιμους τόπους, όπου ξέρουμε από παιδιά ότι κάποιοι ημίθεοι πέρασαν εκεί μια ζωή λιγότερο άχρωμη και λιγότερο χοντροκομμένη; (…)».