Εάλω και η πανέμορφη Παλμύρα από την ορδή των μαυροντυμένων ζόμπι και ο λαός της σφαγιάζεται ενώ η αρχαία πόλη περιμένει τη δική της καταστροφή. Είναι Παρασκευή απόγευμα, και από το παράθυρό μου βλέπω την κίνηση του τέλους της εβδομάδας· οι άνθρωποι πηγαίνουν σπίτι ή φεύγουν για το Σαββατοκύριακο, σε μια πόλη και μια χώρα που όσο και αν έχει πληγεί από την κρίση βρίσκεται σε ειρήνη. Η θάλασσα χάνεται στο βάθος του ορίζοντα· μακριά, αόρατοι πρόσφυγες ψάχνουν με αγωνία τη στεριά. Στην οθόνη μου, σε ανταπόκριση των New York Times από τη Βηρυτό, διαβάζω για έναν νεαρό Σύρο στρατιώτη που βρισκόταν σε άδεια όταν η μονάδα του χάθηκε μέσα στην επέλαση του «Ισλαμικού Κράτους». «Το χειρότερο, είπε, ήταν η φωτογραφία με το ακέφαλο κορμί μιας φίλης – η 19χρονη κόρη Σύρου στρατηγού».
Σκέφτομαι τη Ζηνοβία, τη γενναία βασίλισσα της Παλμύρας, που, τον τρίτο αιώνα μ.Χ., κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και κατέλαβε μεγάλη έκταση, από τη σημερινή Αγκυρα έως και την Αίγυπτο. Οι κατακτήσεις δεν κράτησαν παρά λίγα χρόνια· τα ρωμαϊκά στρατεύματα ανακατέλαβαν την περιοχή και το 271 η Ζηνοβία βρέθηκε κρατούμενη στη Ρώμη. Εκεί οι διηγήσεις διίστανται: μια λέει ότι θανατώθηκε (και δη διά αποκεφαλισμού), άλλη ότι ο αυτοκράτορας ήταν τόσο εντυπωσιασμένος από τη γενναιότητα και την ομορφιά της που της χάρισε τη ζωή και αυτή παντρεύτηκε και άφησε απογόνους.
Οπως και αν είναι, η φήμη της Ζηνοβίας έμεινε στην Ιστορία, και την επικαλέστηκε η συγγραφέας του Μεσαίωνα Χριστίνα ντε Πιζάν στο «Βιβλίο της Πόλης των Γυναικών». Στο μνημειώδες αυτό έργο του 1405, η ντε Πιζάν αντικρούει τον μισογυνισμό που κυριαρχούσε στην εποχή της (και στη δική μας), παραθέτοντας τις ιστορίες σπουδαίων γυναικών από τον μύθο, τους θρύλους και την Ιστορία, από την αρχαιότητα έως τη δική της εποχή. «Αυτή η ηρωική Ζηνοβία ξεπέρασε όλους τους ιππότες της εποχής της με τον τρόπο που κατείχε την τέχνη του πολέμου», γράφει η ντε Πιζάν. «Γνώριζε καλά και τα βιβλία γραμμένα στα αιγυπτιακά και στη δική της γλώσσα και τα διάβαζε προσεκτικά όποτε της έμενε χρόνος… Γνώριζε λατινικά και ελληνικά και έγραψε μια πολύ καλαίσθητη συνοπτική Ιστορία σύγχρονων γεγονότων σε αυτές τις δύο γλώσσες». Και καταλήγει: «Γνωρίζεις κανέναν πρίγκιπα ή ιππότη που να είναι προικισμένος με τέτοιες αρετές σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ αυτήν;».
Το έργο της Χριστίνας ντε Πιζάν είναι γραμμένο σαν ένα όνειρο ή όραμα, όπου την επισκέπτονται, με τη σειρά τους, τα πνεύματα της Λογικής, της Ακεραιότητας και της Δικαιοσύνης και της περιγράφουν τις ζωές σπουδαίων γυναικών για να αποδείξουν ότι αυτές οι αρετές δεν είναι προνόμιο μόνο των ανδρών. Παρότι αντίθετο με το κλίμα της εποχής, το βιβλίο είχε μεγάλη επιτυχία και η ντε Πιζάν, η οποία γεννήθηκε στην Ιταλία αλλά έζησε σχεδόν όλη της τη ζωή στη Γαλλία, μπορούσε να ζει από το γράψιμο. Με αφορμή άλλου γεγονότος αυτών των ημερών –την περιφορά λειψάνων της Αγίας Βαρβάρας στην Αθήνα– γύρισα στο σχετικό κεφάλαιο στο «Βιβλίο της Πόλης των Γυναικών». Στη συζήτηση για τη Δικαιοσύνη, η ντε Πιζάν περιγράφει τη ζωή μιας κοπέλας που ήταν σχεδόν σύγχρονη της γενναίας Ζηνοβίας, έζησε περίπου 300 χιλιόμετρα από την Παλμύρα, στην Ηλιούπολη, και μαρτύρησε το 306. Η ιστορία της Αγίας Βαρβάρας σήμερα θα περιγραφόταν ως μια οικογενειακή τραγωδία με έντονη ψυχοπαθολογία του πατέρα: ο χήρος που, για το καλό της μονάκριβης κόρης του, τη φυλάκισε σε πύργο για να την προστατέψει. Εκεί αυτή ασπάστηκε τον Χριστιανισμό και ο πατέρας, μην μπορώντας να αποδεχθεί τη «φυγή» της, την κατέδωσε στον Ρωμαίο διοικητή, συμμετείχε στα βασανιστήρια και τη διαπόμπευσή της και, στο τέλος, την αποκεφάλισε ο ίδιος. Την στιγμή του μαρτυρίου, η κοπέλα ικέτευσε τον Θεό να προστατεύει άλλους από αιφνίδιο θάνατο, ενώ κεραυνός έπεσε πάνω στον πατέρα και τον απανθράκωσε.
Πού είναι σήμερα η Λογική, η Ακεραιότητα και η Δικαιοσύνη; Η ερώτηση αφορά εξίσου τον έστω ελλειμματικό παράδεισο του ανθρωπισμού της Δύσης και την κόλαση του «Ισλαμικού Κράτους»; Αφορά «πιστούς» και «άθεους», «εικονολάτρες» και «εικονοκλάστες»; Στην Ελλάδα πλήθη προσκυνούν το σκήνωμα αγίας από τη Συρία – όπου ακόμη αποκεφαλίζονται γυναίκες και άνδρες. Στη Δύση, οι ίδιοι που καταγγέλλουν το προσκύνημα λειψάνων θρηνούν την καταστροφή ερειπίων σπουδαίας πόλης που χτίστηκε από φυλές της ερήμου. Αλλά είτε στέκει είτε πέσει πάλι, πόσο μεγαλειωδώς λάμπει η Παλμύρα ανάμεσα στις μαύρες μύγες της οργής. Πόσο διαχρονική είναι η ανάγκη όσων αγαπάνε τη ζωή να συντηρήσουν μυστήρια και σύμβολα του παρελθόντος εναντίον της ισοπέδωσης του αμείλικτου «εδώ και τώρα» του φανατισμού.