Παρά τα πολλά σύννεφα στον ευρωπαϊκό ορίζοντα, ο Τίμοθι Γκάρτον Ας δεν συμμερίζεται πλήρως την κραυγή αγωνίας του Γέιτς στο ποίημα «Δευτέρα Παρουσία» («τα πάντα γίνουνται κομμάτια / το κέντρο δεν αντέχει»).
«Δεδομένης της κλίμακας των δεινών που έχουν πλήξει τη Νότια Ευρώπη λόγω της θεμελιωδώς προβληματικής αρχιτεκτονικής του ευρώ, δεν μου προκαλεί εντύπωση η άνοδος του Podemos και του ΣΥΡΙΖΑ» δηλώνει στην «Κ». «Με εντυπωσιάζει περισσότερο ότι πήρε τόσο καιρό, ότι άντεξαν για τόσο πολύ τα κόμματα του κατεστημένου. Σημειωτέον, δε, στην Πορτογαλία, που έχει επίσης υποφέρει πολύ, τα κεντρώα κόμματα αντέχουν ακόμα».
Η αντοχή αυτή του κέντρου είναι ακόμα πιο αξιοσημείωτη, σύμφωνα με τον διακεκριμένο Βρετανό διανοούμενο, που θα εκφωνήσει ομιλία στο Μέγαρο Μουσικής την επόμενη Τρίτη, με θέμα την κρίση στην Ευρώπη, δεδομένων των εξαιρετικά υψηλών προσδοκιών που υπήρχαν στην Νότια Ευρώπη από τη συμμετοχή στην Ευρωζώνη. Στην περίπτωση της Ισπανίας μάλιστα, όπως λέει, υπάρχουν πλέον σημάδια ανάκαμψης, ιδιαίτερα στον εξαγωγικό τομέα, άρα «δεν είναι σαφές ότι η επιτυχία του Podemos στις δημοτικές εκλογές θα μεταφραστεί και σε θρίαμβο στις εθνικές κάλπες. Πολλά θα κριθούν από την επίδοση της ευρωπαϊκής οικονομίας έως τότε (σ.σ.: πριν από τις 20 Δεκεμβρίου)».
O Γκάρτον Ας δηλώνει ότι «ελπίζει ολόψυχα» να βρεθεί ο κοινός τόπος μεταξύ της Αθήνας και των πιστωτών της, ώστε να επιτευχθεί συμφωνία. Εκφράζει, όμως, «βαθύτατες αμφιβολίες» σχετικά με το αν η συμφωνία αυτή θα αποτελεί μια «μακροπρόθεσμη λύση».
Ο καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών της Οξφόρδης εξηγεί την απαισιοδοξία του ως εξής: «Κατ’ αρχάς, υπάρχει το ζήτημα του προβληματικού θεσμικού πλαισίου της Ευρωζώνης –μία νομισματική ένωση χωρίς δημοσιονομική βάση και μία αδύναμη ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα, χωρίς την ενίσχυση της οποίας δεν είναι δυνατόν να υπάρξει στήριξη για μεγαλύτερη διασυνοριακή αλληλεγγύη. Δεύτερον, αποτελεί θεμελιώδη παρανόηση να ερμηνεύει κανείς την υπόθεση της Ελλάδας ως μια σύγκρουση μεταξύ ελληνικής δημοκρατίας και ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας. Αντ’ αυτού, είναι μια σύγκρουση μεταξύ διαφορετικών εθνικών δημοκρατιών –μεταξύ του τι είναι διατεθειμένοι να αποδεχθούν οι Ελληνες και τι οι Γερμανοί ψηφοφόροι. Εξαιτίας αυτού, το καλύτερο στο οποίο μπορούμε να ελπίζουμε είναι κάποια προσωρινή λύση, που θα κρατήσει την Ελλάδα στην Ευρωζώνη και θα της επιτρέψει σταδιακά να βρει τον δρόμο προς την ανάκαμψη».
Ο δρόμος αυτός, σύμφωνα με τον Γκάρτον Ας, «δεν είναι να γίνει η Ελλάδα μία μικρή Γερμανία –ένας παγκόσμιος πρωταθλητής στις εξαγωγές. Θα πρέπει οι Ελληνες, όπως λένε οι Κινέζοι, να διαβούν το ποτάμι ψηλαφώντας τις πέτρες». Απαραίτητη προϋπόθεση, ωστόσο, είναι η χαλάρωση της πολιτικής της λιτότητας:
«Η απαίτηση για πρωτογενή πλεονάσματα 4,5% του ΑΕΠ δεν είναι καθόλου ρεαλιστική».
Δύο λιοντάρια, ένα βασίλειο
Το ενδεχόμενο ενός Grexit, ως γνωστόν, δεν είναι η μόνη πιθανή έξοδος που απασχολεί την Ε.Ε. τα τελευταία χρόνια. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον, που κέρδισε μία δεύτερη θητεία στην Ντάουνινγκ Στριτ στις αρχές του μήνα, έχει δεσμευθεί για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος ώς το τέλος του 2017 για την παραμονή του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ενωση. Σε άρθρο του στον «Guardian» μετά τις εκλογές, ο Γκάρτον Ας έγραψε ότι πρέπει η Βρετανία να μετασχηματιστεί σε ομοσπονδιακό βασίλειο. Γιατί θεωρεί κάτι τέτοιο αναγκαίο; Τι θα συμβεί αν δεν γίνει;
«Η Σκωτία θα αποχωρήσει από το Ηνωμένο Βασίλειο, που θα είναι μεγάλο πλήγμα για την Αγγλία» απαντά ευθέως. «Το σκωτσέζικο κίνημα για την ανεξαρτησία, ωστόσο, έχει αναπτύξει μια τρομακτική δυναμική. Αν, μάλιστα, η Βρετανία ψηφίσει υπέρ της εξόδου από την Ε.Ε., οι Σκωτσέζοι πιθανότατα θα έφευγαν ούτως ή άλλως από το Ηνωμένο Βασίλειο, ασχέτως αν είχε προχωρήσει η ομοσπονδιοποίηση της χώρας».
Για τον Γκάρτον Ας, «όπως συμβαίνει τόσο συχνά στην Ιστορία, οι έγκαιρες μεταρρυθμίσεις μπορούν να αποτρέψουν την επανάσταση. Πρέπει να υπάρξει ουσιώδης αποκέντρωση, όχι μόνο προς τη Σκωτία, την Ουαλία και τη Β. Ιρλανδία, αλλά και προς την Αγγλία. Ο πρώην ηγέτης των Σκωτσέζων Εθνικιστών, ο Αλεξ Σάλμοντ, αναφέρθηκε πρόσφατα στον βρυχηθμό του σκωτσέζικου λιονταριού. Κατά τη γνώμη μου, στις πρόσφατες εθνικές εκλογές ακούσαμε το γρύλισμα του αγγλικού λιονταριού –και πρόκειται για ένα πολύ μεγαλύτερο λιοντάρι, το οποίο θυμώνει όταν το ξυπνάνε».
Και τι θα σήμαινε πρακτικά η ομοσπονδιακή Βρετανία; Μία αγγλική Βουλή που θα ψήφιζε νόμους για την Αγγλία; «Η Βρετανία είναι υπερβολικά περίπλοκη για κάτι τέτοιο. Η Αγγλία είναι ένα συγκεντρωτικό βασίλειο εδώ και εννιά αιώνες. Η αγγλική αποκέντρωση θα περιλαμβάνει κάποιους αγγλικούς νόμους που θα ψηφίζονται μόνο με αγγλικές ψήφους, μεταβίβαση εξουσιών σε αγγλικές πόλεις και κομητείες κ.ο.κ. Αλλά κάποιο πακέτο για τους Αγγλους είναι πλέον επιβεβλημένο, ώστε το γρύλισμα να μη μεταβληθεί σε βρυχηθμό».
Ο Γκάρτον Ας, πάντως, είναι πεπεισμένος, ιδιαίτερα μετά τη νίκη Κάμερον στις εκλογές, ότι οι Βρετανοί δεν θα ψηφίσουν να φύγουν από την Ε.Ε. «Πάντα θεωρούσα ότι αν ένας Συντηρητικός πρωθυπουργός αναλάμβανε να πείσει την κοινή γνώμη για την ανάγκη να παραμείνει η χώρα στην Ε.Ε., αυτό θα μεγιστοποιούσε την πιθανότητα να επιτευχθεί ο σκοπός αυτός. Είναι πλέον σαφές ότι ο Κάμερον θα κάνει ό,τι μπορεί για να αποφευχθεί το Brexit, ενώ ο φόβος απόσχισης της Σκωτίας θα ενισχύσει κι αυτός το στρατόπεδο του “ναι” (στην παραμονή)».
Πολύμορφο κύμα οργής
Η οργή απέναντι στο κατεστημένο πάντως, είτε πρόκειται για τη Σκωτία και το SNP είτε για την Ελλάδα και τον ΣΥΡΙΖΑ, είναι πανταχού παρούσα στην Ευρώπη.
Ωστόσο, παρά τις προσδοκίες πολλών προοδευτικών, η μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση δεν οδήγησε σε στροφή προς τα αριστερά. Σε άρθρο του, στους New York Times την περασμένη εβδομάδα, ο Βέρνον Μπόγκντανορ, καθηγητής Διακυβέρνησης στο Πανεπιστήμιο King’s και πρώην συνάδελφος του Γκάρτον Ας στην Οξφόρδη, έγραψε ότι, αντ’ αυτού, το 2008 αποδείχθηκε σημείο αφετηρίας μιας εθνικιστικής έξαρσης.
Ο συνομιλητής της «Κ» διαφωνεί. «Ηδη, πριν από το 2008 υπήρχε μια βαθιά αίσθηση δυσαρέσκειας απέναντι στο πολιτικό κατεστημένο στην Ευρώπη. Οι Γερμανοί εισήγαγαν τη φράση politikverdrossenheit –που εκφράζει την αποξένωση από την κατεστημένη πολιτική– πολύ πριν από το 2008. Με την κρίση, αυτή η δυσαρέσκεια διογκώθηκε και πήρε πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις. Στη Σκωτία και στην Καταλωνία πήρε εθνικιστική μορφή. Στη Γαλλία και στην Ουγγαρία, η αντίδραση ήταν δεξιόστροφη και με ξενοφοβικά χαρακτηριστικά –το Εθνικό Μέτωπο και το Jobbik, αντίστοιχα. Στην Ελλάδα και στην Ισπανία, είχε αριστερά λαϊκίστικα χαρακτηριστικά».
Το Ανατολικό Ζήτημα
Η έτερη κρίση που καλείται να διαχειριστεί η Ευρώπη βρίσκεται ανατολικά των συνόρων της, στην πολύπαθη Ουκρανία. Ο Γκάρτον Ας, που ειδικεύεται στην Ανατολική Ευρώπη, έχει επισκεφθεί τη χώρα κι έχει εκφραστεί με έντονο τρόπο κατά της ρωσικής προσάρτησης της Κριμαίας και της στήριξης των αυτονομιστών στην ανατολική Ουκρανία. Θεωρεί ότι η ευρωπαϊκή απάντηση στην επιθετική πολιτική του Βλ. Πούτιν ήταν «υπερβολικά αδύναμη», καθώς πρόκειται για «παραβίαση της πιο θεμελιώδους αρχής της διεθνούς τάξης πραγμάτων».
Ο Βρετανός ακαδημαϊκός ισχυρίζεται ότι το «δόγμα του Πούτιν» (όπως το έχει ονομάσει) περί της ευθύνης της Μόσχας να υπερασπίζεται πληθυσμούς ρωσόφωνων όπου κι αν βρίσκονται στον κόσμο, το «εννοεί σοβαρά» ο Ρώσος πρόεδρος (τον είχε μάλιστα ακούσει να το εκφράζει σε ένα συνέδριο το 1994, όταν ο Πούτιν ήταν ακόμα αντιδήμαρχος της Αγίας Πετρούπολης). Ωστόσο, δεν πιστεύει ότι θα έφτανε στο σημείο να προκαλέσει έναν ευρύτερο πόλεμο για τον λόγο αυτό:
«Εχει γίνει πιο παράλογος και πιο απρόβλεπτος, λόγω των πολλών ετών στην εξουσία, αλλά ακόμα δρα υπολογιστικά, με πρωταρχικό σκοπό να παραμείνει στην εξουσία».
Και να μην υπήρχε η ρωσική στρατιωτική απειλή, όμως, η Ουκρανία έχει τεράστια προβλήματα διαφθοράς, πελατειακών σχέσεων και πανίσχυρων ολιγαρχών. Θα μπορούσε ποτέ να γίνει μία φυσιολογική ευρωπαϊκή χώρα;
Ο Γκάρτον Ας παραδέχεται ότι το έργο θα είναι πολύ δύσκολο. Θα μπορούσε, όμως, να πετύχει αν υπήρχε οικονομική στήριξη από την Ευρώπη, υπό τον όρο μεταρρυθμίσεων που, με τη σειρά τους, θα ενίσχυαν τους δεσμούς της χώρας με την Ε.Ε. Ο ίδιος τάσσεται υπέρ της προοπτικής προσχώρησης της Ουκρανίας στην Ε.Ε. Αναγνωρίζοντας, όμως, ότι αυτό δεν πρόκειται να συμβεί στο ορατό μέλλον, τονίζει ότι η Ευρώπη μπορεί να στηρίξει τις μεταρρυθμιστικές δυνάμεις διαγράφοντας μέρος του ουκρανικού χρέους και παρέχοντας στους Ουκρανούς τη δυνατότητα να ταξιδεύουν στις χώρες της Ε.Ε. χωρίς βίζα. «Πέρα από την οικονομική στήριξη, αυτή ήταν η κορυφαία προτεραιότητα του προέδρου Ποροσένκο όταν τον συναντήσαμε», λέει.