Παρατηρώ προσεκτικά τον Αρη Φιορέτο, προτού ξεκινήσει η συνέντευξη. Στο αριστερό του χέρι φοράει ένα κομψό chevalier με το ελληνικό γράμμα «Φ» και στην τσέπη του παντελονιού του έχει ένα στυλό, σαν να είναι έτοιμος να το τραβήξει για κάποια μονομαχία με τις λέξεις. Από τον Ελληνα πατέρα του πρέπει να έχει πάρει -υποθέτω- το ζεστό και έξυπνο βλέμμα, ενώ το ψιλόλιγνο σουλούπι του μάλλον το οφείλει στα αυστριακά γονίδια της μητέρας του. Μεγαλωμένος στη Σουηδία, ο αναγνωρισμένος συγγραφέας βρέθηκε μαζί με Ελληνες και ξένους συναδέλφους του στο ενδιαφέρον συνέδριο που έγινε στη Θεσσαλονίκη με τίτλο «Reinventing Diversity» (σύμπραξη του Ινστιτούτου Γκαίτε με τον δήμο της πόλης και με ελληνικούς και ξένους φορείς). Εκεί τον συναντήσαμε και δέχθηκε να μας μιλήσει για την Ελλάδα της κρίσης και τη δική του ματιά που δεν είναι αστιγματική, αλλά ευκρινής από την πολυτέλεια της απόστασης.
Να πώς θέτει συνοπτικά το πρόβλημά μας: «Η Ελλάδα είναι μια χώρα που δεν γνώρισε Αναγέννηση και Διαφωτισμό, αλλά μονάχα τον Ρομαντισμό. Μπορεί το κίνημα αυτό να ήταν καταλυτικό για την απελευθέρωση από τους Τούρκους, αλλά όλα αυτά τα υψηλά ηρωικά ιδεώδη σίγουρα δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη μιας κοινωνίας πολιτών όπου ισομοιράζονται οι ευθύνες. Μια χώρα με αυτά τα ιστορικά βιώματα λοιπόν δεν δύναται να αναπτύξει εμπιστοσύνη στο κράτος, το οποίο φαντάζει στα μάτια των πολιτών ως μια πηγή πόρων, ένας γιγαντιαίος μαστός που τους θρέφει διαρκώς σαν να γεννιούνται και να παραμένουν βρέφη σε ολόκληρη τη ζωή τους. Η πρώτη σοβαρή ένδειξη ότι ανάμεσα στους πολίτες και στην Πολιτεία υπάρχει εμπιστοσύνη είναι ότι καταβάλλονται οι φόροι έτσι ώστε να λειτουργούν οι υπηρεσίες κοινής ωφελείας, αλλά να γίνεται -με έναν τρόπο- και η αναδιανομή εισοδήματος στις πιο ασθενείς ομάδες. Αυτό δεν συμβαίνει στην Ελλάδα, όπου διαπιστώνουμε πως μπορεί να στηριχθεί κανείς μόνο στην οικογένεια και σε οικείους, αλλά όχι στους κρατικούς θεσμούς. Αυτό είναι το πρόβλημα της χώρας σήμερα. Τα άτομα έχουν πρόσβαση στον στενό κύκλο αλλά όχι στον κύκλο που αφορά ευρύτερες ομάδες μέσα στο κοινωνικό σύνολο, που οργανώνονται στο πρόσωπο μιας ευνομούμενης Πολιτείας. Νομίζω ότι οι ταινίες του Λάνθιμου και της Τσαγγάρη, που βγήκαν πριν από μερικά χρόνια, μιλάνε για τον πυρήνα της οικογένειας στην Ελλάδα, αντανακλώντας μερικούς από τους λόγους για τους οποίους σήμερα έχουμε φτάσει σε αυτήν την κατάσταση. Μου αρέσουν τα φιλμ αυτά, όχι διότι έχουν τις απαντήσεις αλλά θέτουν τις κατάλληλες ερωτήσεις και αποτυπώνουν μια απόγνωση, αλλά με τρόπο ανοιχτόμυαλο».
Ξεκινάμε μαζί έναν ανάπλου στον χρόνο, εστιάζοντας στη Μεταπολίτευση: «Η γενιά του Ανδρέα Παπανδρέου και ο ίδιος είχαν επηρεαστεί πολύ από έναν σοσιαλισμό σκανδιναβικού τύπου με ιδέες και ρεύματα που ανθούσαν στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ και αλλού. Ομως από τη στιγμή που πήραν την εξουσία, απεδείχθησαν διεφθαρμένοι και μόνο τα τελευταία χρόνια έχει πέσει η μάσκα που κάλυπτε τη διαφθορά, πίσω από τον μανδύα της ιδεολογίας. Αν λοιπόν τότε φτιάχτηκε αυτός ο μαστός που ταΐζει τους πολίτες, σήμερα έχει στερέψει πια. Ακόμα και σε άλλες χώρες της Ευρώπης όπου υπήρχε πολύ ανεπτυγμένη η αίσθηση της κοινωνικής πρόνοιας, αυτό το μοντέλο έχει καταρρεύσει. Οι πολίτες βρίσκονται σε ένα καθεστώς που πρέπει να φροντίζουν τον εαυτό τους. Ως αντίδραση σε αυτήν την τεράστια αλλαγή, βλέπουμε ότι αναπτύσσεται στην Ευρώπη ο εθνικισμός αλλά και μια σειρά θεωριών συνωμοσίας, που ειδικά στην Ελλάδα παίρνουν τη μορφή των ξένων δυνάμεων που έχουν επιρροή πάνω στη χώρα», λέει ο συγγραφέας.
ΙΚΕΑ και αστυνομικά
Ο Φιορέτος -γεννημένος το 1960 στο Γκέτεμποργκ, με μορφωμένο πατέρα που άφησε την Ελλάδα για λόγους πολιτικούς και όχι οικονομικούς- έχει καταπιαστεί με το θέμα της ελληνικής ταυτότητας όπως αυτή αναπτύσσεται έξω από τα γεωγραφικά σύνορα: «Μεγάλωσα στη σουηδική κοινωνία που είναι προσανατολισμένη στην εξεύρεση λύσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι έχουμε καλή αστυνομική λογοτεχνία και μια από τις μεγαλύτερες εταιρείες για το σπίτι όπως η ΙΚΕΑ. Οι Σουηδοί διαθέτουν κοινό νου και τον χρησιμοποιούν. Στην Ελλάδα υπάρχει εντελώς διαφορετική νοοτροπία και βέβαια άλλου τύπου λογοτεχνία. Θα αναρωτιέται κανείς πώς θα χωρέσουμε όλοι μαζί κάτω από μια κοινή στέγη όπως η Ευρώπη. Νομίζω ότι αυτό που οικοδομήθηκε ήταν ένα τεχνοκρατικό κατασκεύασμα και, όπως είπε και ο Ντελόρ είκοσι χρόνια πριν, πρέπει η Ε.Ε. να αποκτήσει επιτέλους ψυχή. Να ο λόγος που κυριαρχεί σήμερα αυτή η δυσθυμία της ασυνεννοησίας. Μια λύση υπάρχει: Να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στη διασπορά ως έννοια. Σήμερα ταξιδεύουμε πολύ περισσότερο από πριν ή ζούμε σε άλλες χώρες μακριά από την πατρίδα μας. Το σάουντρακ της ζωής μας δεν είναι άλλο από τον ήχο που κάνουν τα ροδάκια της βαλίτσας στο πεζοδρόμιο. Ακόμα και αυτοί οι νέοι που δεν φεύγουν από την Ελλάδα, είναι σαν να έχουν ένα πόδι έξω από αυτήν, διότι έτσι είναι η καθημερινότητά μας. Αν κάποτε οι γενιές αυτές των ταξιδιωτών ή των ανθρώπων που πήγαν να ζήσουν στο εξωτερικό πάρουν την εξουσία στα χέρια τους, σίγουρα η κατάσταση θα βελτιωθεί, γιατί έχουν αναπτύξει μια διαφορετική νοοτροπία».
Εθνικισμός σε άνοδο
Ο Φιορέτος, που έχει μητρική γλώσσα τα γερμανικά και τα σουηδικά, πιστεύει ότι τόσο η άκρα Δεξιά όσο και η Αριστερά έχουν μια αρτηριοσκληρωτική αντίδραση, προσπαθώντας να επιστρέψουν στον εθνικισμό.
«Το να μεγαλώνεις στη Σουηδία τη δεκαετία του ’60 και του ’70 σε έκανε να πιστεύεις ότι η Ευρώπη είναι σαν ένα ανθρώπινο σώμα: υπήρχαν οι βόρειες χώρες με τη σοσιαλιστική κοινωνική τους πρόνοια που λειτουργούσαν ως ο νους, μετά υπήρχε η Μεσευρώπη που έμοιαζε με τα εντόσθια που προσπαθούσαν να χωνέψουν ένα δύσκολο παρελθόν μοναρχίας ή ακραίων καθεστώτων και μετά υπήρχε ο Νότος που έμοιαζε με τη ζώνη κάτω από την κοιλιά, το ένστικτο, το πάθος, η ελευθερία. Εγώ γνώρισα την Ελλάδα μετά τον 1974, διότι μέχρι τότε ο πατέρας μου δεν μπορούσε να γυρίσει πίσω λόγω των πολιτικών πεποιθήσεων, ενώ ήμουν πιο κοντά στη Μεσευρώπη χάρις στην Αυστριακή μητέρα μου.
» Η Ευρώπη, όπως την περιέγραψα ως σώμα, παρέμεινε έτσι μέχρι και το 1989. Τώρα η κρίση έχει προκαλέσει αναταραχή, με την επιστροφή του εθνικισμού. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση ότι η παρούσα κυβέρνηση στην Ελλάδα επέλεξε ως εταίρο ένα κόμμα όπως οι ΑΝΕΛ και θεωρώ ότι το μόνο κοινό που έχουν είναι ο εθνικισμός. Η χώρα παραμένει έως ένα βαθμό προσκολλημένη στο παρελθόν της, κυρίως το βυζαντινό.
Νομίζω ότι κανένας δεν πρόκειται να μας κλέψει το αρχαίο μας κλέος και ότι είναι καιρός να δούμε πώς μπορούμε να κερδίσουμε μια νέα θέση μέσα στον σύγχρονο κόσμο. Το μεγαλύτερό μας όπλο; Η δυνατότητά μας να σκεφτόμαστε ανορθόδοξα, αυτό που λένε οι Αγγλοσάξονες “out of the box”».
Τα βιβλία του Αρη Φιορέτου κυκλοφορούν στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Καστανιώτη.