Τα μάτια των ανθρώπων μέσα στο ρουν της Ιστορίας μοιάζουν με καθρέφτες. Συχνά, όταν σκεφτόμαστε το παρελθόν ενός τόπου, φέρνουμε στον νου δρόμους, τοπία, πλήθη. Οχι τα βλέμματα, τις κινήσεις και τη μυρωδιά των ανθρώπων. Σαν απότοκο της Νέας Ιστορίας της δεκαετίας του 1960, της τρέλας με τη μικροϊστορία και την πολιτική ανάγνωση των σκηνών δρόμου, το βιβλίο «Πρόσωπα των Αθηνών: από τον 19ο στον 20ό αιώνα, 1855-1960» του Χάρη Γιακουμή και της Βασιλικής Μαυροειδάκου (Editions Kallimages, [email protected]) συνοψίζει με τρόπο αφηγηματικό την ανάγκη για το «πρόσωπο» έναντι του «πλήθους».
Ο Χάρης Γιακουμής, ιστορικός τέχνης, συλλέκτης και ερευνητής της φωτογραφίας, είναι ο άνθρωπος που μπορεί να αναδείξει το υλικό που έχει στα χέρια του με τρόπο μοναδικό. Αυτό οφείλεται στην τεράστια εμπειρία του και το αληθινό ενδιαφέρον του για όλη την ιστορία της φωτογραφίας που την προσεγγίζει πολυδιάστατα. Το βιβλίο έχει τη μορφή λευκώματος, αλλά η επιλογή των φωτογραφιών που προέρχονται από τις συλλογές Χάρη Γιακουμή, Θεόδωρου Θεοδώρου, Pierre de Gigord, Μιχάλη Τσάγκαρη, δείχνει το βάθος της.
Η ανθολόγηση των βλεμμάτων των Αθηναίων ακολουθεί τη συγκρότηση του φωτογραφικού αιώνα 1855-1960, προβάλλοντας μία εκατονταετηρίδα ταχύτατων μεταβολών από τα πρώτα βήματα της φωτογραφίας ώς την επικράτηση της μεταπολεμικής κουλτούρας. Οπως και να το δει κανείς, η φωτογραφία στούντιο έζησε όλη αυτήν την περίοδο και ακολούθησε όλα τα στάδια ωριμότητας και διάδοσης.
Αυτό που εντυπωσιάζει στο βιβλίο είναι η σύγκλιση της καλλιτεχνικής φωτογραφίας των μετρ του 19ου αιώνα με τις οικογενειακές φωτογραφίες του 20ού αιώνα, μία σύγκλιση που δικαιώνει την επίδραση της φωτογραφίας σε θέματα που έχουν να κάνουν με τον αυτοπροσδιορισμό, την κοινωνική θέση, τον ναρκισσισμό, τους δεσμούς στην κοινότητα, τον ελιτισμό και τον συναισθηματικό εκδημοκρατισμό.
Αυτή η διάχυση των βλεμμάτων μέσα από το κανάλι της Ιστορίας, μέσα από μία μεγάλη βεντάλια, από τα στημένα πορτρέτα ώς τα αυθόρμητα στιγμιότυπα, έρχεται να αναθεωρήσει στερεότυπες απόψεις. Μία από αυτές έχει να κάνει με τη σοβαροφάνεια που πήγαζε από την κοινωνική ετικέτα του 1900 (πριν και μετά). Τα στιγμιότυπα όπως στα φιλανθρωπικά συσσίτια ή τις σκηνές δρόμου, υπηρετούν με έμφαση τη σχολή του αυθορμητισμού που καταλύει την απόσταση χρόνου εγκαθιδρύοντας δεσμούς οικειότητας με μορφές που έχουν αποβιώσει πριν από 50 ή 100 χρόνια. Την ίδια επίδραση έχουν οι πρώτες έγχρωμες φωτογραφίες ή οι αυτοχρωματικές. Την ίδια ακριβώς αίσθηση προκαλούν και τα κινηματογραφικά σπαράγματα της περιόδου 1895-1910, που παρά τον τεχνικό πρωτογονισμό τους, μας φέρνουν κοντά στη ζωή όπως τη βίωναν οι άνθρωποι εκείνα τα χρόνια.
Ισως και αυτή είναι η επιθυμία όσων ελκύονται από τις παλιές φωτογραφίες. Ο χαρακτηρισμός «παλιός», είναι φυσικά σχετικός, καθώς η φωτογραφία είναι μία εφεύρεση του νεωτερισμού και της μοντέρνας κοινωνίας όπως σταδιακά αναδύθηκε στη μετα-ναπολεόντεια Ευρώπη. Δεχόμαστε όμως την «παλαιότητα» ως όρο σχετικό και απαραίτητα τον εντάσσουμε μέσα στην οπτική της βιωματικής προσέγγισης. Κάθε φωτογραφία γίνεται φίλτρο της προσωπικής διαδρομής του εκάστοτε παρατηρητή.
Ο Χάρης Γιακουμής ενδιαφέρεται όχι μόνο για τους φωτογράφους, Ελληνες και ξένους, που έδρασαν ή φωτογράφισαν την Αθήνα, ιδίως στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, αλλά και για τις τεχνικές της φωτογραφίας, καθώς η προσέγγισή του εμπεριέχει τόσο την τεχνολογική όσο και την καλλιτεχνική αυταξία. Είναι ένας οδηγός στάθμισης του γούστου, της γεωμετρίας του βλέμματος, της οικονομίας των υλικών, της κοινωνικής βαθμίδας και της πολιτισμικής ανθρωπογεωγραφίας. Οι εκθέσεις, τις οποίες επιμελήθηκε στο παράρτημα του Μουσείου Ηρακλειδών, στην Αποστόλου Παύλου, προσέφεραν ένα πανόραμα ιστορικής φωτογράφισης των Αθηνών ικανό να δώσει απαντήσεις και να θέσει ερωτήσεις.
Και αν έχει ένα επιπλέον λόγο ύπαρξης όλη αυτή η σαγηνευτική ιστόρηση κτιρίων και προσώπων είναι γιατί δίνει τη δυνατότητα αναδιάταξης της ελληνικής κοινωνίας οριζοντίως και καθέτως σε όλη την αστική κλίμακα, από τις πόζες μεγαλοαστών στα στούντιο ονομαστών φωτογράφων ώς τις αγορές και τους μικρούς δρόμους. Αυτό που δένει όλο το υλικό σε ένα σώμα μνήμης είναι οι οικογενειακές φωτογραφίες, ασάλευτες και ευανάγνωστες διαχρονικά.