«…Με κλάμα πηκτό να κατακαίει πάθος και επιθυμία της να ταφεί ο Αντρίκος στον Τύμβο κι ένα δάφνινο στεφάνι να σκεπάσει ό,τι απέμεινε μετά την ταυτοποίηση λειψάνων, χρόνους τριάντα τέσσερις μετά την σφαγή, η κραυγή της δεν έβρισκε παρηγοριά στου πόνου το ατελεύτητο, ούτε και την υστάτη. Το δάκρυ, ανοξείδωτο».
«Εκ μέρους των οικογενειών αγνοουμένων ακολουθεί κατάθεση στεφάνου στους μαρτυρικούς νεκρούς από την Χαρίτα Μάντολες, χήρα του πεσόντος κατά την τουρκική εισβολή Αντρέα Μάντολες, ετών 25, από το χωριό Αχερίτου, επαρχίας Αμμοχώστου», ακούστηκε η φωνή του τελετάρχη στη Λευκωσία, κοιμητήριο Τύμβου, 4 Απρίλη 2009, ενώ ανακοίνωνε ένα-ένα τα δώδεκα ονόματα των αδικοχαμένων του χωριού Ελιά, επαρχία Κερύνειας, που ταυτοποιήθηκαν με τη μέθοδο DNA και ενταφιάζονταν σήμερα και τα τελευταία μικρά-μικρά εναπομείναντα, μετά τις κηδείες, ακήδευτα λείψανα. Η Χαρίτα έκανε ένα βήμα σταθερό μπροστά, πενθοφορούσα, με περηφάνια ιδιόγραφη. Στήθηκε μπρος στο κενοτάφιο μετέωρη. Η θλίψη, αρχοντική. Το δάφνινο στο χέρι. Το στρατιωτικό άγημα απέδιδε τιμές στους ήρωες με εθνικό εμβατήριο. Της παραδίδουν τις σημαίες που σκέπαζαν τα λείψανα, ελληνική και κυπριακή. Εναποθέτει το δάφνινο και κάνει τον σταυρό της. «Σ’ ευχαριστώ Αγιε Θεέ που με αξίωσες. Ετσι ήθελα να θάψω ό,τι απόμεινε από σένα Αντρίκο μου».
Και τότε όλοι εκείνοι ξεπήδησαν μέσα από τα λάβαρα, μέσα από το δάφνινο, πέτρινοι, ασβέστινοι, χωμάτινοι σκοτεινοί, θανάτινοι, ίσκιοι θολοί, μεγεθυντικοί, καταπάνω της, “δώδεκα" άντρες. Ο Αντρίκος κάπνιζε ένα βαρύ Graven A άφιλτρο, την προσπέρασε και έσβησε μέσα στο στήθος του Γιάννη και την αγκαλιά της Ειρήνης, των παιδιών του που στέκονταν πλάι της. Κι άλλοι βρήκαν μια κόρη, έναν γιο, ένα εγγόνι, οι μεγαλύτεροι όχι ηλικιωμένο πατέρα, όχι ηλικιωμένη μάνα…».
Η συγκλονιστική περιγραφή είναι από το βιβλίο της Ευριδίκης Περικλέους-Παπαδοπούλου «Ως αληθώς» που κυκλοφόρησε πρόσφατα και αφορά την κηδεία δώδεκα αγνοουμένων, ανάμεσά τους και ο σύζυγος της Χαρίτας Μαντόλες, δολοφονηθέντων κατά την τουρκική εισβολή που εντοπίστηκαν σε ομαδικούς τάφους και αφού ταυτοποιήθηκαν τα οστά τους ενταφιάστηκαν στον Τύμβο της Λευκωσίας.
Τέτοιες εκταφές και κηδείες γίνονται σε ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά ατμόσφαιρα όλο και πιο συχνά τον τελευταίο καιρό στην ελεύθερη Κύπρο καθώς οι προσπάθειες να εντοπιστούν και να ταυτοποιηθούν οι αγνοούμενοι του «Αττίλα» εντείνονται εν όψει εξελίξεων στο Κυπριακό, με πλέον «τρανταχτή» περίπτωση, τούτες τις μέρες την εκταφή των δεκαεννιά Ελλαδιτών καταδρομέων του αεροσκάφους Noratlas που καταρρίφθηκε από φίλια πυρά, ενώ επιχειρούσε προσγείωση στη Λευκωσία. Από την άλλη πλευρά της πράσινης γραμμής οι Τουρκοκύπριοι αναζητούν και εκείνοι δικούς τους αγνοούμενους, αμάχους στην πλειοψηφία τους, που «εξαφανίστηκαν» στα αιματηρά γεγονότα του 1963-1964 και θεωρείται ότι εκτελέστηκαν από ελληνοκυπριακές παραστρατιωτικές ομάδες.
Ενα από τα ΜΟΕ
«Πέρα από την πρόδηλη ανθρωπιστική διάσταση του θέματος, η πλήρης ταυτοποίηση του συνόλου των αγνοουμένων αποτελεί και μια πολιτική αναγκαιότητα στο πλαίσιο των προσπαθειών για την επαναπροσέγγιση και τη συμφιλίωση των δυο κοινοτήτων του νησιού» λέει στην «Κ» ο αναπληρωτής καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΑΠΘ κ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, ο οποίος παρακολουθεί από κοντά τα τελευταία χρόνια τις έρευνες για το καυτό θέμα των αγνοουμένων. «Εξάλλου η εντατικοποίηση των ερευνών για τους αγνοούμενους στο πλαίσιο των υπό τον ΟΗΕ ερευνών αποτελεί και ένα από τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης που πριν από λίγους μήνες συμφώνησαν και υπέγραψαν ο πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Αναστασιάδης και ο ηγέτης των Τουρκοκυπρίων Ακιντζί», προσθέτει.
Καθώς στις αρχές του 2016 αναμένεται να έρθει προς ψήφιση στις δυο κοινότητες το νέο σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού, οι ηγεσίες των δύο πλευρών εντείνουν τις προσπάθειές τους υπό τη Διερευνητική Επιτροπή Αγνοουμένων του ΟΗΕ ώστε να εξαλειφθεί ένα εμπόδιο -όχι το μεγαλύτερο πάντως- για την επανένωση του νησιού. Ωστόσο, όπως τονίζει ο κ. Μιχαηλίδης, το κλειδί και εδώ το κρατάει η Τουρκία που επί του παρόντος δεν δείχνει πρόθυμη να επιτρέψει τις έρευνες σε στρατιωτικές περιοχές όπου υπάρχουν πολλοί ομαδικοί τάφοι.
Αίσθημα ενοχής στην Ελλάδα λόγω του πραξικοπήματος
Επρεπε να περάσουν 41 χρόνια για να ανοίξει ένας «ομαδικός τάφος» στην ελεύθερη Κύπρο, μολονότι ήταν γνωστό από την πρώτη στιγμή ότι εκεί ήταν «παραχωμένοι» δεκαεννιά ηρωικοί Ελληνες κομάντος μαζί με τα υπολείμματα του στρατιωτικού αεροσκάφος που τους μετέφερε από την Κρήτη στη Λευκωσία και καταρρίφθηκε από την κυπριακή εθνοφρουρά.
Λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 21ης Ιουλίου δεκατρία Noratlas της πολεμικής μας αεροπορίας πετώντας από τη βάση της Σούδας κάτω από μυθιστορηματικές συνθήκες έφτασαν στην Κύπρο και επιχείρησαν να πρoσγειωθούν στο αεροδρόμιο της Λευκωσίας. Λόγω κακής συνεννόησης οι υπερασπιστές του αεροδρομίου Ελληνoκοκύπριοι εθνοφρουροί εξέλαβαν ως εχθρικά τα αεροσκάφη και έβαλαν εναντίον τους.
Κατέρριψαν ένα εξ αυτών, το τρίτο στη σειρά, με κωδική ονομασία ΝΙΚΗ 4, και προκάλεσαν ζημιές και ανθρώπινες απώλειες σε άλλα που κατάφεραν να προσγειωθούν. Δεκαεννιά από τους είκοσι καταδρομείς και το πλήρωμα σκοτώθηκαν από την πτώση του αεροπλάνου και ένας, ο Αθανάσιος Ζαφειρίου, γλίτωσε με βαριά τραύματα. Οι Ελληνοκύπριοι κάλυψαν όπως-όπως με χώμα και μπάζα το αεροσκάφος και μαζί και τους νεκρούς καταδρομείς.
«Το Noratlas θάφτηκε βιαστικά, αφού η αποστολή του ήταν μυστική και τυχόν ύπαρξη αποδεικτικών στοιχείων θα έφερνε σε δύσκολη θέση την Ελλάδα, η οποία δεν βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με την Τουρκία. Κατά την άποψή μου η μεγάλη χρονική καθυστέρηση στην εκταφή των καταδρομέων που επέβαιναν στο μοιραίο αεροσκάφος οφείλεται και στα συλλογικά αισθήματα ενοχής και αμηχανίας που η ελληνική πολιτεία έχει αναπτύξει στο θέμα της Κύπρου, λόγω του εγκληματικού πραξικοπήματος. Η κυπριακή τραγωδία οδήγησε βαθμιαία μετά το 1974 στην Ελλάδα και στην Κύπρο σε μια άρνηση ή μια επιλεκτική χρήση της μνήμης. Ηταν μια εθνική τραγωδία την οποία η κοινωνία θέλησε να λησμονήσει ξορκίζοντας τις τύψεις της. Ετσι, χρειάσθηκε να περάσουν τέσσερις ολόκληρες δεκαετίες, αναρίθμητες εκκλήσεις των συγγενών, η προσφυγή τους στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων καθώς και η βελτίωση των διακοινοτικών πολιτικών σχέσεων Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων προκειμένου να αρθούν τα γραφειοκρατικά εμπόδια. Ας είναι όμως κι έτσι. Θέλω να πιστεύω ότι σε λίγους μήνες, όταν θα ολοκληρωθεί η εκταφή και η ταυτοποίηση των λειψάνων των δεκαεννιά ηρωικών καταδρομέων, η ελληνική πολιτεία και η κοινωνία ολόκληρη θα αποδώσει στα ένστολα παιδιά της τις τιμές που τους αξίζουν», τονίζει ο κ. Μιχαηλίδης.
Η Τουρκία πρέπει να επιτρέψει τις έρευνες σε ομαδικούς τάφους
«Αγνοούμενοι υπάρχουν και στις δύο κοινότητες, αυτό είναι ένα σημαντικό ζήτημα που πρέπει να το ξεδιαλύνουμε και εντοπίζονται σε δύο περιόδους», μας λέει ο κ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης. «Η πρώτη είναι στις διακοινοτικές ταραχές το 1963-64 όπου οι αγνοούμενοι, γύρω στους πεντακόσιους, ήταν στη συντριπτική πλειοψηφία Τουρκοκύπριοι. Τα γεγονότα ξεκίνησαν από τη Λευκωσία τον Δεκέμβριο του ’63 και επεκτάθηκαν στη συνέχεια στο νησί, κυρίως στην περιοχή της Τηλλυρίας όπου είχαμε και βομβαρδισμούς από την τουρκική αεροπορία καθώς και δράση και από τις δύο πλευρές παραστρατιωτικών ομάδων. Τότε αρκετοί Τουρκοκύπριοι υπήρξαν θύματα Ελληνοκυπρίων παραστρατιωτικών. Κατά την άποψή μου ήταν μεγάλο λάθος της Κυπριακής Δημοκρατίας που δεν οδήγησε σε δίκες ορισμένους από τους πρωταιτίους των τότε ωμοτήτων. Το νησί είναι μικρό, οι άνθρωποι γνωρίζονται και αυτό το επικαλείται και σήμερα η Τουρκία.
Βεβαίως ο μεγάλος αριθμός αγνοουμένων ανήκει σε Ελληνοκύπριους και Ελλαδίτες και εντοπίζεται κατά την εισβολή του 1974. Οι αγνοούμενοι σε αυτή τη φάση είναι περίπου 1.500 ένστολοι αλλά και άμαχοι πολίτες που εκτελέσθηκαν εν ψυχρώ από τον τουρκικό στρατό. Στην κοινή γνώμη έχει εμπεδωθεί ο αριθμός 1.619 που έχει καταχωρισθεί παντού ως ο αριθμός των αγνοουμένων της ελληνοκυπριακής και ελλαδικής πλευράς. Σήμερα όμως ξέρουμε ότι ο αριθμός αυτός έχει μειωθεί κατά 126 άτομα, είναι 1.493 οι επίσημα καταγεγραμμένοι αγνοούμενοι, γιατί στις αρχές της δεκαετίας του 2000 η Κυπριακή Δημοκρατία προχώρησε σε μια πιο συστηματική έρευνα για να ξεκαθαρίσει ποιοι από όσους ήταν αγνοούμενοι πληρούσαν πραγματικά τις προϋποθέσεις».
Στην ερώτηση εάν ζουν σήμερα κάποιοι εξ αυτών ο κ. Μιχαηλίδης είναι κατηγορηματικός:
«Ολα τα στοιχεία δείχνουν ότι δεν υπάρχουν σήμερα εν ζωή αγνοούμενοι. Η μοναδική περίπτωση για την οποία διατηρώ επιφυλάξεις είναι αυτή του τότε πεντάχρονου Χρηστάκη Λοΐζου, ο οποίος φαίνεται ότι υιοθετήθηκε παράνομα από μια τουρκοκυπριακή οικογένεια, ενώ στη συνέχεια χάθηκαν τα ίχνη του. Δεν έχουμε πλέον πληροφορίες για την τύχη του».
Η Κυπριακή Δημοκρατία προσπάθησε να ξεδιαλύνει τα θέματα των αγνοουμένων από τις αρχές της δεκαετίας του ’90, ωστόσο παρόλο που υπήρχαν αποφάσεις του ΟΗΕ που καλούσαν τις δύο πλευρές να συνεργαστούν για να αντιμετωπίσουν το ζήτημα, δεν σημειώθηκε πρόοδος. Τα τελευταία χρόνια όμως οι διαδικασίες επιταχύνθηκαν με την επανενεργοποίηση της Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων υπό τον ΟΗΕ και με τη συμμετοχή των δύο κοινοτήτων.
«Συμμετέχουν ένας Ελληνοκύπριος, ένας Τουρκοκύπριος, ενώ ο επικεφαλής ορίζεται από τον ΟΗΕ. Υπάρχουν ομάδες εμπειρογνωμόνων και από τις δύο κοινότητες αλλά και ξένοι εμπειρογνώμονες, ανθρωπολόγοι, ιατροδικαστές, οι οποίοι συνδράμουν το έργο της ανεύρεσης των αγνοουμένων. Στο πρωτόκολλο που υπέγραψαν οι δύο πλευρές υπό τον ΟΗΕ συμφωνήθηκε ότι η ΔΕΑ θα ψάξει μεν για τους αγνοούμενους αλλά δεν θα ερευνήσει τα αίτια θανάτου τους. Αυτό βοήθησε να ανοίξουν τα στόματα και την τελευταία δεκαετία, κυρίως μετά το 2004, έχουμε μαζικές ανακαλύψεις ομαδικών τάφων αλλά και μεμονωμένων περιπτώσεων και στις δύο πλευρές».
Ετσι σήμερα από τους 2.000 συνολικά αγνοούμενους, 1.500 Ελληνοκύπριους και Ελλαδίτες και 500 Τουρκοκύπριους, έχουν ταυτοποιηθεί και παραδοθεί στους δικούς τους περίπου τετρακόσιοι. Και για άλλους πεντακόσιους βρίσκεται σε εξέλιξη η διαδικασία ταυτοποίησης.
Ομως ο κ. Μιχαηλίδης επιμένει πως για να προχωρήσει και να ολοκληρωθεί η όλη επιχείρηση θα πρέπει η Τουρκία να επιτρέψει τις έρευνες και το άνοιγμα είκοσι έως τριάντα ομαδικών τάφων που αποδεδειγμένα υπάρχουν ακόμη σε στρατιωτικές περιοχές. «Ηρθε η ώρα να το κάνει», τονίζει ο ιστορικός, και στην ερώτησή μας για ποιο λόγο να το επιτρέψει από τη στιγμή που αυτό θα την εκθέσει ακόμα περισσότερο, απαντάει:
«Στην τουρκοκυπριακή πλευρά υπάρχουν κύκλοι που επιθυμούν να προχωρήσει αυτή η διαδικασία γιατί θεωρούν ότι θα βοηθήσει στην επαναπροσέγγιση και στην προσπάθεια επανένωσης του νησιού. Μην ξεχνάμε ότι στις αρχές του 2016, θα έρθει το νέο σχέδιο το οποίο θα πρέπει να τεθεί υπ’ όψιν των δύο κοινοτήτων για να αποφασίσουν σε δημοψήφισμα. Τα αποτελέσματα όπως ξέρετε του δημοψηφίσματος για το σχέδιο Ανάν ήταν συντριπτικά εναντίον του. Το ζήτημα των αγνοουμένων και η μηδενική έως τότε πρόοδος ήταν ένα από αυτά που έπαιξαν ρόλο. Υπάρχει κακοπιστία ανάμεσα σε Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους, ενώ οι μετρήσεις που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια έχουν δείξει ότι το χάσμα μεταξύ των δύο κοινοτήτων έχει μεγαλώσει στην κοινή γνώμη. Γι’ αυτό και στις διαπραγματεύσεις που γίνονται τώρα, ορισμένα θέματα θεωρούνται πολύ υψηλής πολιτικής που θα κρίνουν σε μεγάλο βαθμό τι θα γίνει. Το ζήτημα των αγνοουμένων είναι ένα από αυτά. Πρέπει να δοθούν έμπρακτες διαβεβαιώσεις στις οικογένειες ότι τα λάθη του παρελθόντος, όσο εγκληματικά και αν ήταν, δεν πρόκειται να επαναληφθούν».
Η συνάντηση
Η συζήτηση, που κράτησε κοντά στις δύο ώρες, έγινε στο καφέ «Ζύθος-Ντορέ» μια ημέρα με αφόρητη ζέστη. «Τσιμπήσαμε» μια μερίδα ντολμαδάκια και ήπιαμε από δύο (μικρές) παγωμένες μπίρες. Ο λογαριασμός – με 23% ΦΠΑ – ήταν 17 ευρώ.
Oι σταθμοί του
1968
Γεννιέται στην Επισκοπή της Νάουσας.
1996
Διδακτορικό δίπλωμα στη Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία από το ΑΠΘ.
2000
Μέλος ΔΕΠ στο Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών και από το 2006 στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.
2003
Εκπρόσωπος του ΑΠΘ και του Πανεπιστημίου Δ. Μακεδονίας στο ευρωπαϊκό θεματικό δίκτυο Ιστορίας Clioh/Cliohnet. Ηταν επικεφαλής της θεματικής ομάδας με αντικείμενο την περιφερειακή και διεθνική ιστορία.
2006-2015
Προΐσταται του Ερευνητικού Κέντρου «Ιωάννης Μανδύλας» της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.
2012-2013
Επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
2012-2015
Συμμετέχει στο πρόγραμμα διεπιστημονικής έρευνας και καινοτομίας «Θαλής», στο έργο με τίτλο «Η Ελλάδα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στον Ψυχρό Πόλεμο: Διεθνείς σχέσεις και εσωτερικές εξελίξεις». Συντονίζει την έρευνα που αφορά τις χώρες των Βαλκανίων. Συμμετέχει επίσης στο διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα «Politics of Memory and Memory Cultures of the Russian Ottoman War 1877/1878: From Divergence to Dialogue».