Οχι μία, αλλά δύο φορές επισκέφτηκα την έκθεση που παρουσιάζεται στo Ιδρυμα Cartier pour l’Art Contemporain του Παρισιού. Η έκθεση, με έργα από διαφορετικές μορφές τέχνης από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, ήταν τόσο πλούσια ερεθισμάτων, εικόνων και συναισθημάτων που μια φορά έμοιαζε να μην είναι αρκετή. Παραπάνω από 300 έργα συλλέχθηκαν και εκτίθενται μέχρι τον Νοέμβριο στον χώρο, τα οποία ξεκινούν από το 1926 και φτάνουν στο σήμερα. Ενενήντα χρόνια καλλιτεχνικής δημιουργίας αυτής της πολύπαθης χώρας της Αφρικής.
«Εκτός από τη Νότια Αφρική, καμία άλλη αφρικανική χώρα δεν έχει να επιδείξει σχεδόν έναν αιώνα καλλιτεχνικής δημιουργίας και σύγχρονης τέχνης», θα πει ο André Magnin, επιμελητής της έκθεσης. Και γιατί ονομάστηκε «Ομορφιά Κονγκό ή Congo Kitoko»; «Το Κονγκό είναι μια χώρα όπου κατοικούν αμέτρητα διαφορετικά στοιχεία, καλλιτεχνικός πλούτος, δημιουργία, τρέλα, απίθανη χαρά. Οι άνθρωποι ξέρουν να διασκεδάζουν, βρίσκεις εξαιρετικές μουσικές, χορεύεις σε απίστευτους ρυθμούς. Η Κινσάσα, η πρωτεύουσα του Κονγκό, είναι ένα μέρος που δύσκολα μπορείς να το χαρακτηρίσεις. Ρώτησα λοιπόν φίλους, υπάρχει μια λέξη που να συμπεριλαμβάνει όλα τα παραπάνω; Και μου είπαν: Kitoko! Στην Κινσάσα Kitoko σημαίνει, πωπώ, είναι ανεπανάληπτο! Κι αν θέλουμε να το μεταφράσουμε σωστά στα γαλλικά, θα χρησιμοποιήσουμε τη λέξη ομορφιά”, θα συμπληρώσει ο επιμελητής.
Σ’ ένα εντυπωσιακό κτίριο, που περιβάλλεται από μια γυάλινη τζαμαρία κι έναν καταπράσινο κήπο, στο ισόγειο, φιλοξενούνται οι καλλιτέχνες της σύγχρονης πολιτιστικής σκηνής, οι οποίοι αυτοαποκαλούνται «λαϊκοί εικαστικοί». Χρησιμοποιούν έντονα χρώματα και αναπαριστούν φιγούρες από τον πολιτικό χώρο ή την καθημερινότητα, συνδυάζοντας ζωγραφική και λέξεις. Ο Cheri Samba, ίσως ο πιο γνωστός εξ αυτών, θυμάται τη γένεση του ρεύματος: «Οταν έφτιαξα το δικό μου ατελιέ, άκουσα τους ανθρώπους να λένε ότι έκανα “αθώα” ή “ρομαντική” ζωγραφική. Εψαξα στο λεξικό και ένιωσα ότι αυτός ο όρος δεν με κάλυπτε.
Προτίμησα τη λέξη λαϊκή ζωγραφική γιατί σημαίνει ότι ο κόσμος καταλαβαίνει τους πίνακές μας και μπορεί να ταυτιστεί με αυτούς. Το μήνυμά μας τους μιλούσε. Σε αυτό προσβλέπαμε. Ηταν αντίθετο με την ακαδημαϊκή ζωγραφική που ο κόσμος δεν μπορεί να καταλάβει».
Στο πλαίσιο αυτού του ρεύματος, ζωγράφοι όπως ο JP Mika, γεννημένος το 1980 και νεότερος εξ αυτών, ζωγραφίζει τον Ομπάμα να δίνει τα χέρια με τον Νέλσον Μαντέλα, στον πίνακα που τιτλοφορείται «Μαντέλα, αξιοπρέπεια για την Αφρική» (Mandela, dignité pour l’Afrique, 2014). Παραδίπλα, στον πίνακα του Pierre Bodo, «Η Αφρική του αύριο» (Afrique de demain, 2011), μια απεικόνιση της ηπείρου όπως δεν την συναντούμε συχνά, επηρεασμένη από φουτουριστικές εικόνες, διαστημόπλοια πετούν στον ουρανό και συναντούν ιπτάμενα αυτοκίνητα, ενώ από τις οθόνες υπολογιστών ξεπηδούν χέρια και ένα τεράστιο μάτι μας θυμίζει ότι τα πάντα καταγράφονται.
Εντυπωσιακός και ο Cheri Cherin με τους «Νέους Ηγέτες του Κόσμου» (Les nouveaux maîtres du monde, 2008), περιγράφει τις διασκέψεις του G8, απεικονίζει ομόφυλα ζευγάρια να φιλιούνται, τον Μεγάλο Αδελφό να μας παρακολουθεί, το «παπάκι» του Διαδικτύου να υποδηλώνει ισότητα στην πληροφορία, ενώ στην άλλη γωνία του πίνακα μάχονται στρατιώτες και ένα ντόπιο αγόρι με τη μητέρα του παρακολουθούν με σαστιμάρα τον Νέο Κόσμο. Σε άλλο σχέδιο του ίδιου ζωγράφου, βλέπουμε μια παρωδία κοινοβουλίου όπου αντί για ανθρώπους απεικονίζονται όλα τα ζώα της ζούγκλας – με πρόεδρο έναν χιμπατζή (Parle Menteurs des Partis Pourritiques, 2011). Η νέα γενιά των Κονγκολέζων εικαστικών φαίνεται να απορρίπτει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων και έχει ένα κριτικό βλέμμα απέναντι σ’ έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία.
Εκφράζει άλλοτε την αγανάκτηση, άλλοτε τη σαστιμάρα απέναντι στον δυτικό τρόπο ζωής χωρίς να ξεχνάει από πού προέρχεται.
Από τη ζωή και τη φύση
Η έκθεση συνεχίζεται στο υπόγειο, όπου αρχικά συναντάμε τους πρώιμους καλλιτέχνες. Το 1926, όταν το Κονγκό ήταν βελγική αποικία, ο Βέλγος διοικητικός υπάλληλος Georges Thiry ανακάλυψε στο χωριό της Bukama, στην Κατάνγκα, μερικές βαμμένες σκεπές. Ψάχνοντας τον δημιουργό τους, γνώρισε τον Albert Lubaki, τη γυναίκα του Antoinette, και εν συνεχεία τον Djilatengo, στους οποίους έδωσε πρώτες ύλες για να εξελίξουν το ταλέντο τους. Το αποτέλεσμα ήταν απλοϊκές αλλά πολύ δυνατές εικόνες της καθημερινής ζωής στη φύση του Κονγκό.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1946, ο πλοίαρχος και ζωγράφος Pierre Romain-Desfossés ίδρυσε στην πόλη Elisabethville (σημερινή Λουμουμπάσι) σχολή παραδοσιακής τέχνης, το Ατελιέ της Hangar, όπου ξεχώρισαν για την αναπαράσταση της φυσικής ομορφιάς και της ξεχωριστής τεχνικής τους, ζωγράφοι όπως o Bela και o Pilipili Mulogoy. Ο Bela ζωγραφίζει με τα δάχτυλα τοποθετώντας μπογιά σε μικρά κυκλικά σχήματα με απαράμιλλη προσοχή και συνέπεια, ενώ ο Pilipili Mulogoy καλύπτει τα κενά στους πίνακές του με κυκλικά σχήματα. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι ότι και ο Romain-Desfossés όπως και ο Thiry δεν προσπάθησαν να επιβάλλουν κανόνες ευρωπαϊκής ζωγραφικής στους μαθητευομένους τους, αλλά τους άφησαν ελεύθερους να ζωγραφίσουν εικόνες από την εμπειρία τους.
«Η κονγκολέζικη τέχνη ανήκει μόνο στον εαυτό της. Είναι μάταιο να ψάχνουμε να την εγγράψουμε σε κάποια φάση της Ιστορίας της Τέχνης. Δεν υπάρχει λόγος που να εξηγεί τις προτιμήσεις των καλλιτεχνών, τη φόρμα ή τα σχέδιά τους», θα σημειώσει ο André Magnin.
Οταν το τυχαίο συναντά το αναγκαίο
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η βελγική κυβέρνηση πέρασε διάφορες κοινωνικοπολιτικές μεταρρυθμίσεις στην τότε Leopoldville (σημερινή Κινσάσα). Η φωτογραφία έγινε ο τρόπος να κατοχυρώσει κάποιος το κοινωνικό του στάτους. Ο Jean Depara, φωτογράφος από την Ανγκόλα, μετακόμισε στη Leopoldville και κατέγραψε με τον φακό του κορίτσια έξω από αφρικανικά κλαμπ, άντρες να χορεύουν και να κρατούν κιθάρες, παθιασμένα φιλιά ζευγαριών, ένα συνονθύλευμα κοινωνικών συναναστροφών της εποχής.
Εντυπωσιακές ως προς το μέγεθος και τη λεπτομέρειά τους, οι φουτουριστικές πόλεις-φαντάσματα του Bodys Isek Kingelez και του Rigobert Nimi μάς προκαλούν να αναρωτηθούμε για την κοινωνική συνοχή των σημερινών τοπίων. Οι επισκέπτες καλούνται να ακούσουν, σε διαφορετικά σημεία των δύο ορόφων της έκθεσης, μουσική από την πλούσια κληρονομιά του Κονγκό, συμπεριλαμβανομένης τζαζ, σόουλ, ραπ και ντανς.
Οσο γράφω αυτές τις αράδες, αναρωτιέμαι: καταφέρνω να μεταφέρω το κλίμα αυτής της ταραγμένης χώρας με την τόσο πλούσια πολιτιστική κληρονομιά; Την ατμόσφαιρα αυτής της συνταρακτικής έκθεσης; Μη έχοντας απάντηση, θα κλείσω με τα λόγια του επιμελητή της: «Αυτή η έκθεση είναι το αποτέλεσμα του τυχαίου και του αναγκαίου. Το τυχαίο των επαφών ανάμεσα στους ανθρώπους, Κονγκολέζους και Ευρωπαίους, χωρισμένοι λόγω της καταγωγής και της κουλτούρας τους, και του αναγκαίου – της αναγκαιότητας να ακολουθήσουμε το νήμα της 90χρονης ιστορίας όλων αυτών που δημιούργησαν: αυτό το αμάλγαμα εξαιρετικών έργων, αγνώστων στην πλειοψηφία τους, που μαρτυρούν τον πλούτο της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Κονγκό, κάτι που αγνοούσαμε έως σήμερα».
Βeauté Congo: Fondation Cartier pour l’ Art Contemporain, έως τις 15 Νοεμβρίου. Boulevard Raspail 261, 75014, Παρίσι. Ανοιχτά από την Τρίτη ώς την Κυριακή, 11 π.μ. – 8 μ.μ., Πέμπτη ανοιχτά ώς τις 10 μ.μ. Εισιτήρια από 7 έως 10,5 ευρώ.