Το πανεπιστήμιο εδώ και πολλές δεκαετίες διέρχεται μια μακρά περίοδο «σχάσης», διάσπασης της ολότητάς του στα μέρη της, που συνειδητά αλλά και ανεπαίσθητα υπαγορεύθηκε από τις εκάστοτε οικονομικοκοινωνικές συνθήκες και απαιτήσεις της αγοράς. Μια σχάση, η οποία διευρύνθηκε ακόμα περισσότερο με την ανάδυση των μαζικών κοινωνιών και δημοκρατιών. Σήμερα όμως το μοντέλο της κατάτμησης των επιστημών που τροφοδότησε ποικιλότροπα την κοινωνία και την εκπαίδευση δεν φαίνεται να πιστώνεται από την ιλιγγιώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας, την αστραπιαία διάδοση της πληροφορίας, αλλά και τις συνεχώς μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες λόγω της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας.
Η νέα γνώση ως «κεφάλαιο» γεννιέται εν πολλοίς στα σταυροδρόμια των επιστημών, στα τεμνόμενα όριά τους. Και παρά τον σκεπτικισμό που υπάρχει περί της τομής αυτής, θεωρώ ότι το πανεπιστήμιο, ιστορικά, σαν ισχυρός πνευματικός «αντιδραστήρας», μπορεί να απελευθερώσει νέες ποσότητες ενέργειας και φωτός (παιδείας) στην κοινωνία και στον παραγωγικό τομέα, αρκεί εντός του να γίνονται αντιδράσεις ένωσης και ζεύξης των επιστημονικών του πεδίων, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στις φυσικές επιστήμες, όπου η σχάση αντισταθμίζεται με την ένωση, τη σύντηξη. Σε αντίθεση με την ακαδημαϊκή σχάση (που χρησιμοποιεί το ντεμπραγιάζ), η ακαδημαϊκή συνοχή (για τις νέες γενιές) είναι ένας καινοτόμος τρόπος αναζήτησης της γνώσης που αναδύεται μέσα από το «καμίνι» του πανεπιστημίου, του οποίου διαχρονικό και μη αλωτό ενεργειακό υλικό του είναι το «παν-».
Λόγω του ισχυρού του ακόμα βαρυτικού πεδίου (συμβολικού αλλά και πολιτικο-κοινωνικού) το πανεπιστήμιο είναι σε θέση να περιορίσει την κατάτμηση και να αναπτύξει τις επιστήμες στον αντίποδα του σχαστικού τους παραδείγματος, αν βέβαια θέλει να έχει οφέλη ερευνητικά, κοινωνικά και οικονομικά ενόψει και των νέων μορφών εκπαίδευσης που έχουν προκύψει.
Χρυσή τομή στο πλαίσιο αυτό αποτελεί από τη μια η διατήρηση της αυτοτέλειας των επιστημών του και από την άλλη η ενοποίηση της γνώσης μέσω της συσχέτισης των κλάδων τους και η σύνθετη διερεύνηση των κοινά αποδεκτών προς μελέτη στοιχείων τους με την υποστήριξή του.
Ν-ζεύγματα μιας τέτοιας χάλκευσης είναι έννοιες, όπως:
Φαντασία. Χάρη σ’ αυτήν επινοούμε την επιστήμη, την τέχνη, τη φιλοσοφία και τις γειτονίες τους, την εκπαίδευση, το σχολείο και το πανεπιστήμιο, τις ίδιες τις κοινωνίες μας, τόπους που οριοθετούν, ορίζουν και ορίζονται από τη φαντασία και την επινοητικότητα. Και επειδή ο άνθρωπος δεν μπορεί παρά να υπάρχει ως κοινωνικό ον, όλα αυτά δεν είναι παρά συλλογικές δημιουργίες, προϊόντα ενός κοινωνικού φαντασιακού, που, όπως το προσδιόρισε ο Καστοριάδης, θα αποτελέσει την πηγή καινούργιων κοινωνικών σημασιών και συλλογικών νοημάτων όσον αφορά το σημερινό πανεπιστήμιο.
Δημιουργία. Η δημιουργία, έξω από την άκαμπτη κλειστότητα του υπάρχοντος μοντέλου, είναι κάτι που δεν είναι δοσμένο και δεδομένο στο πλαίσιο μιας νέας ενιαίας θέσμισης του πανεπιστημίου. Δεν προκύπτει απλά και μόνο από την ύπαρξη των πολλών και ποικίλων επιστημών που υπάρχουν σε αυτό. Αντιθέτως, δομεί και δομείται από μια πολυεδρική ολικότητα και συλλειτουργία του συνολικού του «ποιείν και πράττειν», που κατορθώνει να οργανώνεται και να παράγεται πέρα από τα επιμέρους στοιχεία τους με τρόπο σύνθετο, πυκνό και δυναμικό.
Μέσω της δημιουργίας οι επιστήμες –ως συγκοινωνούντα δοχεία– δεν μπορεί παρά να μεγαλουργήσουν και να αποδεσμεύσουν την πραγματική, ποιητική και μυθική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξής μας μπροστά σε ένα πραγματικό μέλλον. Εντελώς κλασικά παραδείγματα αποτελούν η τρύπα του όζοντος, όπου οι επιστήμες συνεργάστηκαν για την αντιμετώπιση του προβλήματος, όπως και στη φυλή Αναζάζι για να δοθεί απάντηση στο ερώτημα για την εξαφάνισή της.
Εκτός όμως από τη φαντασία και τη δημιουργία, στο νέο ενοποιημένο πανεπιστήμιο οφείλουμε να ενεργοποιήσουμε και ζεύγματα των ιδιαίτερων αρετών του χαρακτήρα που επισήμανε από το πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, ο Martin Seligman: σοφία, περιέργεια, εγκράτεια, ανθρωπιά και πάνω απ’ όλα αισιοδοξία και τόλμη. Ο,τι δηλαδή θα ονομάζαμε «οικουμενικό ανθρωπισμό» της επιστήμης, ή «ανθρωπιστήμιο» (humaniversity).
Πιστεύω ότι μπορούμε να δώσουμε νέα πνοή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, αρκεί να διαυγάσουμε τον ρόλο και τη σημασία της, να πιστέψουμε ξανά στον άνθρωπο, να προωθήσουμε την ευτυχία του μέσα από τη συνάντηση («έρωτα») των επιστημών και να δώσουμε μεγαλύτερες ευκαιρίες σε όλους και όλες να αναπτύξουν διεπιστημονικά τις γνώσεις τους, τις δεξιότητες και τα ταλέντα τους.
Ωστόσο, αν θέλουμε το πανεπιστήμιο στον 21ο αι. και παρά τις πολιτικές και οικονομικές αντιξοότητες να ανταποκριθεί στις ραγδαίες αλλαγές επιστήμης και κοινωνικής κουλτούρας, αυτό θα το κάνει ως ενοποιημένη οντότητα και όχι ως ένα «ληξιπρόθεσμο» πολυ-επιστήμιο (multiversity). Χρειάζεται βέβαια να ξεπεράσει παρωχημένα στεγανά και να απαλλαγεί από πνευματοκτόνες αντιπαραγωγικές αγκυλώσεις.
* Ο κ. Χουρδάκης είναι καθηγητής, κοσμήτορας Σχολής Επιστημών Αγωγής Πανεπιστημίου Κρήτης.