Οταν τον περασμένο Ιούλιο πληροφορηθήκαμε τη δολοφονία του Σέσιλ -του διασημότερου λιονταριού της Ζιμπάμπουε που σκοτώθηκε από τα βέλη ενός Αμερικανού οδοντιάτρου και στη συνέχεια αποκεφαλίστηκε-, αισθανθήκαμε οργή και στενοχώρια, σαν να βλέπαμε τη σκηνή με τη στυγερή δολοφονία του βασιλιά Μουφάσα, του πατέρα του Σίμπα, στον «Βασιλιά των λιονταριών». Γιατί, όμως, προκάλεσε τόση εντύπωση η είδηση αυτή και έκανε το γύρο των σόσιαλ μίντια; Το Ιντερνετ είναι γεμάτο τέτοιες εικόνες! Αν γράψουμε σε μια μηχανή αναζήτησης την αγγλική φράση «trophy hunting», θα μας βγάλει αναρίθμητες φωτογραφίες με λευκούς άντρες, ντυμένους στα χακί, να κρατούν δίκαννα ή υπερσύγχρονα τόξα και να ποζάρουν περήφανοι πάνω ή δίπλα σε νεκρά λιοντάρια, ελέφαντες, ζέβρες, ρινόκερους και διάφορα άλλα ζώα της σαβάνας. Το κυνήγι άγριων θηραμάτων μπορεί να έχει καταγραφεί στη συνείδησή μας σαν σαφάρι των αποικιοκρατών, όμως δεν εξαλείφθηκε ποτέ – ίσα ίσα, με τα χρόνια εξελίχθηκε σε μια μεγάλη, προσοδοφόρο επιχείρηση, τα έσοδα της οποίας αγγίζουν σε αφρικανικές χώρες έως και τα 200 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο.
Αυτό όμως δεν είναι τόσο γνωστό, γι’ αυτό και όποτε προκύπτουν στην επικαιρότητα τέτοιου είδους ιστορίες, προκαλούν έντονες αντιδράσεις και αισθηματολογία. Θυμηθείτε μόνο την κατακραυγή που προκάλεσε πριν από λίγα χρόνια το αιματηρό σαφάρι του βασιλιά της Ισπανίας. Στην περίπτωση εκείνη, βέβαια, συνέπεσαν και πολιτικοί λόγοι. Οταν ο ισπανικός Τύπος δημοσίευσε φωτογραφίες του Χουάν Κάρλος να κυνηγάει ελέφαντες στην Μποτσουάνα, ήταν Απρίλιος του 2012, περίοδος που η μεσογειακή χώρα στέναζε από λιτότητα. Το γεγονός κόντεψε να στοιχίσει στον μονάρχη το θρόνο του κι εκείνος αναγκάστηκε -πρωτοφανές στα ανακτορικά χρονικά- να ζητήσει δημοσίως συγγνώμη.
Το πιο πιθανό είναι ο θάνατος του Σέσιλ να αποδειχθεί μία ακόμη περίπτωση λαθροθηρίας και τα μέλη της κυνηγετικής ομάδας να αντιμετωπίσουν ποινικές διώξεις, αν και ο οδοντίατρος-θύτης παίρνει όρκο ότι διέθετε όλα τα νόμιμα έγγραφα. Λέγεται, μάλιστα, ότι πλήρωσε μέχρι και 50.000 δολάρια για να σκοτώσει το λιοντάρι με τη μαύρη χαίτη που ζούσε μέσα στο προστατευμένο πάρκο. Οπως και να ’χει όμως, όπως γράφει η Αμερικανίδα δημοσιογράφος Jane Mayer στο New Yorker, «η αμφιλεγόμενη πρακτική να εκδίδονται άδειες θήρας είναι εκείνη που θα έπρεπε να καταδικάζεται». Οι φιλόθηροι υποστηρίζουν ότι είναι ένα «σπορ» που βοηθάει στην προστασία της άγριας ζωής. Οτι μέρος των εσόδων επιστρέφει στις φτωχές κοινωνίες που περιβάλλουν τα πάρκα, αποθαρρύνοντας τους ντόπιους να σκοτώνουν οι ίδιοι τα ζώα και να καταπατούν έτσι τα οικοσυστήματα. Να σημειώσουμε ότι το οργανωμένο κυνήγι επιτρέπεται σε 23 αφρικανικές χώρες. Οι έρευνες, όμως, δείχνουν ότι μόνο το 3% από τα τέλη έκδοσης αδειών θήρας ενισχύει την τοπική κοινότητα. Τα υπόλοιπα χρήματα τα καρπώνονται οι εταιρείες σαφάρι ή τοπικές κυβερνήσεις.
Εν τω μεταξύ, σε 8 χώρες της υποσαχάριας Αφρικής όπου επιτρέπεται το κυνήγι υπολογίζεται ότι ο αριθμός των λιονταριών έχει μειωθεί ανησυχητικά: 50% τα τελευταία 30 χρόνια, σύμφωνα με μια έρευνα που συνέταξε το 2013 Μη Κυβερνητική Οργάνωση. Πόσα λιοντάρια θανατώνονται; Γύρω στα 560 ετησίως (τα αρχεία δεν είναι καλά ενημερωμένα σε κάποιες χώρες). Ο αριθμός των ελεφάντων και κάποιων άλλων ζώων που αποτελούν αγαπημένο στόχο των κυνηγών έχει μειωθεί πολύ. «Το γεγονός αυτό μας κάνει να υποθέτουμε ότι το να αφήνεις την προστασία της άγριας ζωής στην ελεύθερη αγορά είναι μια μοιραία πλάνη», καταλήγει η δημοσιογράφος στο New Yorker.
18.000 τουρίστες-κυνηγοί
Kάθε χρόνο, περίπου 18.000 τουρίστες, κυρίως από χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, πηγαίνουν στη Μαύρη Ηπειρο για να αφαιρέσουν τη ζωή από άγρια ζώα. Σύμφωνα με την περιβαλλοντική οργάνωση In Defense of Animals, οι θηρευτές ανήκουν σε ισχυρές οργανώσεις, όπως το Safari Club International, και συμμετέχουν σε διαγωνισμούς με τίτλους που θυμίζουν μενού αφρικανικού φαστφουντάδικου. Στο «Αφρικανικό μεγάλο πέντε», για παράδειγμα, πρέπει ο κυνηγός να σκοτώσει μία λεοπάρδαλη, έναν ελέφαντα, ένα λιοντάρι, ένα ρινόκερο και ένα βούβαλο. Στη συγκεκριμένη διοργάνωση υπάρχουν 29 βραβεία, που για να τα κερδίσει κανείς πρέπει να φονεύσει συνολικά 322 ζώα.
Το κόστος για το σαφάρι (που συμπεριλαμβάνει άδειες, οδηγούς, εξοπλισμό και τα έξοδα του ταξιδιού) φτάνει έως και εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια – η τελική τιμή εξαρτάται από τον πιθανό στόχο. «Το trophy hunting είναι μια νόμιμη πρακτική όπου τα ταριχευμένα μέρη του θηράματος, τα “τρόπαια”, αποστέλλονται στη χώρα του κυνηγού», εξηγεί στο ABC News o ειδικός επί του θέματος Peter LaFontaine, που εργάζεται στην περιβαλλοντική οργάνωση International Fund Animal Welfare. «Η λαθροθηρία, από την άλλη, είναι η παράνομη εκδοχή της άγρας άγριων ζώων», συμπληρώνει. «Και στις δύο περιπτώσεις οι κυνηγοί κοκορεύονται μεταξύ τους για τα κατορθώματά τους». Μπαίνοντας στο site του Dallas Safari Club, είδαμε ότι διοργανώνουν μέχρι και ξεναγήσεις των μελών τους στις «Αίθουσες με τα τρόπαια». «Μεταξύ του 2003 και του 2013 έγινε εξαγωγή από την Αφρική ως τροπαίων 15.518 μελών αφρικανικών ελεφάντων και τα μισά σχεδόν έφτασαν στην Αμερική», πληροφορούμαστε από το ABC News. Οι Αμερικανοί για να στέλνουν κάργκο τα θηράματα χρειάζονται ειδική άδεια από την υπηρεσία US Fish and Wildlife Service. «Ομως, τα λιοντάρια δεν έχουν καταχωρισθεί στην κατηγορία των απειλούμενων με εξαφάνιση ζώων, οπότε δεν απαιτείται ειδική άδεια», εξηγεί ο Peter LaFontaine. Μετά την παγκόσμια κατακραυγή για τον αποκεφαλισμό του Σέσιλ, οι Delta Airlines ανακοίνωσαν ότι θα απαγόρευαν τη μεταφορά των ζωικών «τεμαχίων». Περιβαλλοντικές οργανώσεις πιέζουν και άλλες αεροπορικές εταιρείες να κάνουν το ίδιο.
Αδρεναλίνη και φόβος
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτών των τουριστών; «Δεν είναι οι συνηθισμένοι θηρευτές που σκοτώνουν ελαφάκια. Οι περισσότεροι είναι ευκατάστατοι. Για διακοπές επιλέγουν να πάνε στην Αφρική και να πληρώσουν μέχρι και 10.000 δολάρια για μια ευκαιρία να σκοτώσουν ένα λιοντάρι, ένα ρινόκερο ή έναν ελέφαντα», περιγράφει ο P. LaFontaine. Προσπαθώντας να καταλάβω την ψυχολογία των κυνηγών, μου ήρθε στο μυαλό η εγκατάσταση της Μαρίας Παπαδημητρίου στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας. Πρόκειται για την αναπαράσταση ενός εργαστηρίου δερμάτων που περιέχει τομάρια και ταριχευμένες αρκούδες. Θυμήθηκα κάτι που μου είπε η καλλιτέχνις όταν της ζήτησα να μου εξηγήσει την ιδέα του έργου: «Οταν κάποιος έρχεται αντιμέτωπος με ένα άγριο ζώο, αλλάζει η σχέση του με την πραγματικότητα. Είναι η αναμέτρηση του ανθρώπου με το φόβο». Πρόκειται, λοιπόν, για ένα είδος extreme sport όπου η αδρεναλίνη φτάνει στα ύψη ή ένας αγώνας όπου οι άντρες προσπαθούν να αποδείξουν πόσο μάτσο είναι; Μετά το θάνατο του Σέσιλ ξεκίνησε μια εκστρατεία εύρεσης πόρων για την παραγωγή ντοκιμαντέρ σχετικά με την απάνθρωπη επιχείρηση του trophy hunting. Τη σκηνοθεσία υπογράφει η κινηματογραφίστρια Marta Ariza, ενώ την αφήγηση θα κάνει ο Αγγλος ηθοποιός Jerome Flynn. Στο διαφημιστικό τρέιλερ ακούμε έναν ακτιβιστή να σχολιάζει: «Πώς να εξηγήσεις αυτή την πρακτική σε μια τάξη με δεκάχρονα χωρίς να αισθάνεσαι ντροπή;».
Ενίσχυση γοήτρου και επείδειξη δύναμης
Τι κάνει έναν άνθρωπο να ταξιδέψει έως την άκρη του κόσμου για να σκοτώσει ένα άγριο ζώο; «Η απάντηση είναι σύνθετη, αλλά βασικά μπορεί να ιδωθεί ως μια πράξη ενίσχυσης γοήτρου και επείδειξη δύναμης», δηλώνει στο New York Magazine η Amy Fitzgerald, κοινωνιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Windsor, στον Καναδά. Mαζί με τη Linda Kalof, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της πολιτείας του Μίσιγκαν, παρουσίασαν το 2003 μια έρευνα όπου ανέλυαν 792 «εικόνες ηρώων» – τις κλασικές φωτογραφίες των κυνηγών με τα θηράματα. «Ο κυνηγός συνήθως φωτογραφίζεται όρθιος ή καθιστός πάνω από το νεκρό πλάσμα, κάτι το οποίο δηλώνει ξεκάθαρα τη σχέση ισχύος», σχολιάζει η κυρία Φιτζέραλντ στο New York Magazine. Στις περισσότερες φωτογραφίες, όπως εξέτασαν οι δύο γυναίκες, το ζώο είχε καθαριστεί και έμοιαζε ζωντανό καθώς τα τραύματα δεν φαίνονταν, «σαν να είχαν αναγκάσει αυτόν τον γίγαντα να πέσει στην υποταγή τους».
«Ενας κυνηγός αισθάνεται πολύ ζωντανός όταν πηγαίνει στην Αφρική. Ζει τη μεγάλη περιπέτεια», υπογραμμίζει ο φιλόθηρος Conrad Evarts στο Fusion. Αυτό δεν διαφέρει και πολύ από εκείνο που έγραψε ο δημοσιογράφος Wells Towers στο GQ, περιγράφοντας την εμπειρία του από ένα οργανωμένο σαφάρι στην Μποτσουάνα. Το συμπέρασμα που έβγαινε από το κομμάτι του ήταν: Η χαρά της θήρας ξεκινάει από αυτό που τροφοδοτεί τις περισσότερες ανατριχίλες – το φόβο και την ευκαιρία να τον κατακτήσει κανείς με τη βία. Δείτε πώς ο Wells Towers περιγράφει τη στιγμή που η θηρευτική ομάδα συναντά έναν αρσενικό ελέφαντα: «Το ζώο είναι μερικά μέτρα μακριά και πρέπει να ομολογήσω ότι τα έχω κάνει πάνω μου. Ξεφυσά και κουνά το κεφάλι του. Αν δεν ήμουν τόσο σφιγμένος από τον τρόμο, θα χρειαζόμουν πάνα για ενηλίκους. Βιώνεις ένα εκπληκτικά καθαρό είδος φόβου».
Το 2009 οι New York Times είχαν κάνει το πορτρέτο του Γουόλτερ Πάλμερ -ναι, του ίδιου οδοντιάτρου που σκότωσε τον Σέσιλ- επειδή έσπασε ρεκόρ σκοτώντας με τόξο ένα μεγάλο ελάφι από απόσταση 68 μέτρων. Ο ίδιος, προσπαθώντας να εξηγήσει γιατί ασκεί αυτό το «χόμπι», είπε ότι υπάρχει το στοιχείο της κατάκτησης, του «προσωπικoύ άθλου».
«Ολοι ξέρουμε ότι ο Πάλμερ είχε οδηγούς μαζί του. Ηταν σαν να διακατεχόταν από το σύνδρομο του Ναπολέοντα ώστε να αισθάνεται σαν κατακτητής», λέει ο ψυχίατρος Μichael Lardon στο CBS News. Ο Αμερικανός γιατρός έχει πολλούς ασθενείς, μεταξύ των οποίων και αθλητές. Καταλαβαίνει, λοιπόν, τον εθισμό στην αδρεναλίνη. «To σαφάρι των αποικιοκρατών ήταν το απόλυτο extreme sport – μόνο που τότε το ζώο είχε και μια ευκαιρία να ζήσει. To trophy hunting σήμερα είναι μια απατεωνιά. Πληρώνεις ένα σκασμό λεφτά και μπορείς να προσποιηθείς ότι είσαι ο Τέντι Ρούζβελτ», σχολιάζει ο Μichael Lardon στο αμερικανικό κανάλι (σ.σ. ο 26ος πρόεδρος των ΗΠΑ ήταν παθιασμένος με την άγρα και μάλιστα είχε γράψει και σχετικά βιβλία). Πάντως ο περιβαλλοντολόγος και συγγραφέας Αldo Leopold προσθέτει και τον παράγοντα «φύση». Οπως έγραψε στο περιοδικό Montana Outdoors, «οι ποιητές και οι κυνηγοί οργώνουν τα βουνά για τον ίδιο λόγο – για τη συγκίνηση που προκαλεί η ομορφιά. Οι κριτικοί λογοτεχνίας και οι θηρευτές ξεγελούν τον κόσμο για τον ίδιο λόγο: θέλουν να μειώσουν την ομορφιά κάνοντάς την απόκτημά τους».