Λίγες μέρες μετά τη 14η τραγική επέτειο της 11ης Σεπτεμβρίου, της μέρας που άλλαξε τον κόσμο ή τουλάχιστον τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, μια έκθεση για ένα θρησκευτικό κτίσμα εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη. Ενα κτίριο που βρισκόταν στο «Σημείο Μηδέν», το σημείο στο οποίο διαλύθηκε η ευδαιμονική λάμψη του νεοϋορκέζικου νεωτερισμού τη στιγμή της κατάρρευσης του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου. Εναν νεκρό τόπο που αποζητά τη θεμελίωση της ιστορικής μνήμης του χαμένου αμερικανικού ονείρου και την επανεκκίνηση ενός άλλου.
Μπορεί η ανεξίτηλη διαγραφή των Δίδυμων Πύργων από την πιο διάσημη κορυφογραμμή του κόσμου να μονοπώλησε το ενδιαφέρον, όμως οι υλικές καταστροφές ήταν περισσότερες. O ελληνορθόδοξος ναός του Αγίου Νικολάου, το μοναδικό μη κοσμικό κτίριο στην πληγείσα περιοχή, συγκαταλέγεται σε αυτές. Η κατασκευή του νέου ναού ξεκίνησε μετά την προκήρυξη κλειστού αρχιτεκτονικού διαγωνισμού μεταξύ 12 γραφείων τον οποίο κέρδισε ο Σαντιάγο Καλατράβα.
Ο αρχιτέκτονας
Συνθέτης μιας μεγαλόπρεπης αρχιτεκτονικής με εμμονή στη σημασία της εκθαμβωτικής πρώτης ματιάς και στην επιδεικτική προβολή μιας οργανικής γλυπτικής καθαρότητας, ο Σαντιάγο Καλατράβα είναι ένας πληθωρικός αρχιτέκτονας που αρνείται να δει τη σημερινή κρίση. Με οξυμένη ματαιοδοξία, δημιουργική αυτοπεποίθηση και αστείρευτο ταλέντο, αντιμετωπίζει τα έργα του ως σύμβολα επίδειξης δύναμης και πλούτου επιθυμώντας να δημιουργήσει σύγχρονους Παρθενώνες, ικανούς να τον κατατάξουν στο Πάνθεον της Ιστορίας.
Αρχιτέκτονας και πολιτικός μηχανικός, ο 64χρονος Ισπανός με γραφεία στη Νέα Υόρκη, στη Ζυρίχη και στην Ντόχα, έχει σχεδιάσει περισσότερες από 50 γέφυρες σε όλο τον κόσμο. Με εμπειρία σε Ολυμπιακά έργα, από τον πύργο επικοινωνιών στη Βαρκελώνη έως τα καμπυλόμορφα κρεμαστά αψιδωτά στέγαστρα της Αθήνας του 2004, ο Καλατράβα συνθέτει πρωτοποριακά οργανικά χωροδικτυώματα: αμφιλεγόμενα μεταμοντέρνα τοπόσημα σύγχρονων μεγαλουπόλεων που δέχονται συχνά κριτική για καθυστερήσεις, εκτροχιασμό του κόστους και κατασκευαστικές αστοχίες.
Προσκεκλημένος του Μουσείου Μπενάκη, ο Καλατράβα θα δώσει διάλεξη σε μια κλειστή εκδήλωση στο πλαίσιο της έκθεσης «Η αναγέννηση του ναού του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν», όπου θα παρουσιαστούν πρωτότυπα σκίτσα και λεπτομερή σχέδια, μακέτες, φωτογραφίες, καθώς και οπτικοακουστικό υλικό της συνθετικής πορείας του ναού.
Ο ναός χτίστηκε το 1832 ως ιδιωτική κατοικία και αργότερα λειτούργησε ως καπηλειό. Μόλις το 1916 μετατράπηκε σε χώρο λατρείας, ενώ το μικρό ορθοκανονικό πρίσμα σχεδόν εξαφανίστηκε όταν το 1973 ολοκληρώθηκαν οι 110 όροφοι των Δίδυμων Πύργων. Εκεί φυλάσσονταν για προσκύνημα λείψανα αγίων, δωρεές του τελευταίου τσάρου Νικόλαου Β΄ της Ρωσίας. Επειτα από πολύχρονες διαπραγματεύσεις μεταξύ των Λιμενικών Αρχών της περιοχής και του Αρχιεπισκόπου Αμερικής Δημητρίου για την εύρεση κατάλληλου νέου χώρου, η κατασκευή του «Εθνικού Ιερού του Αγ. Νικολάου» ξεκίνησε στις αρχές του 2014 και αναμένεται να ολοκληρωθεί το Πάσχα του 2017.
Ο νέος ναός
Ενα επιβλητικό και αστραφτερό μνημειακό σύμβολο που αναπαράγει το λεξιλόγιο της Ορθοδοξίας με μια συντηρητικά σύγχρονη ματιά, θα χτιστεί στο νότιο άκρο του υπερυψωμένου νέου Πάρκου Ελευθερίας. Ο υπαίθριος αυτός δημόσιος χώρος θα βρίσκεται στην οροφή του Κέντρου Ασφαλείας Οχημάτων με θέα το Μνημείο και το Μουσείο της 11ης Σεπτεμβρίου. Στην όψη της Liberty Street θα δημιουργηθεί ένας φυτεμένος πράσινος τοίχος με βρύα, μυρτιές, κισσούς και γαλατσίδες.
Η αρχιτεκτονική σύνθεση του Καλατράβα βρίθει μεγαλεπήβολων αναφορών, συμβολισμών και παραλληλισμών ικανών να ενισχύσουν μια ήδη βεβαρημένη ματαιοδοξία. Με βυζαντινές επιρροές που ξεκινούν από τη Μονή της Χώρας –το σημερινό Καριγέ Τζαμί– και καταλήγουν στην Αγία Σοφία, ο ναός του Αγ. Νικολάου ακολουθεί τόσο πιστά τη μορφή της κορυφαίας δημιουργίας της βυζαντινής ναοδομίας που με την πρώτη ματιά οι φωτορεαλιστικές απεικονίσεις μοιάζουν με κακέκτυπες γύψινες μινιατούρες σε κλίμακα 1/25 βγαλμένες από το θεματικό πάρκο Miniatürk της Κωνσταντινούπολης.
Η μικρή ολόλευκη φωτεινή πινελιά ανάμεσα στους ουρανοξύστες εμπνέεται ακόμα και από τον καλλιτεχνικό διάκοσμο της Αγ. Σοφίας. Το ψηφιδωτό που βρίσκεται στην είσοδο του Νάρθηκα όπου απεικονίζεται η Παναγία αγκαλιά με το θείο βρέφος (στα δεξιά ο Ιουστινιανός της προσφέρει την Αγ. Σοφία και στα αριστερά ο Μέγας Κωνσταντίνος την Κωνσταντινούπολη) αποτέλεσε την κεντρική ιδέα της πρότασης. Η ίδια η εικόνα της Παρθένου μεταλλάσσεται σε ναό, αποκωδικοποιείται και ανασυντίθεται. Μέσα από μια αλληλουχία από μαβιές και χρυσαφιές ακουαρέλες προκύπτει μια μεταμοντέρνα τρουλαία βασιλική από χάλυβα και σκυρόδεμα, με πέτρινες γωνιακές ζώνες που απηχούν τα τείχη της εκκλησίας του Αγίου Σωτήρα στη Χώρα.
Η μορφή και ο εσωτερικός διάκοσμος του θόλου αποτελούν επίσης ευθείες αναφορές στη Μονή της Χώρας, ενώ οι 40 νευρώσεις είναι όσες και αυτές της Αγίας Σοφίας. Γυαλιστερός και ολόλευκος, εσωτερικά θυμίζει ελάχιστα ορθόδοξο ναό και περισσότερο μουσειακό χώρο με ιδιαίτερα λιτό διάκοσμο, επένδυση από πεντελικό μάρμαρο και πέτρα από το Βερμόντ, αφαιρετικά μωσαϊκά και λιγοστές εικόνες. Ενα ημιδιαφανές περίβλημα φιλτράρει το φως του ήλιου και εκπέμπει λάμψη τη νύχτα: ένα αναμμένο κερί προς τιμήν των ανθρώπων που χάθηκαν στον τόπο αυτό, ένας χώρος κατάνυξης και οικουμενικής πρόσκλησης λατρείας.
Και ενστάσεις
Η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στο όνομα του Ισλάμ έδωσε το έναυσμα για την εκκίνηση μιας διεθνούς συζήτησης γύρω από τον ρόλο και τη σημασία της θρησκείας ως ακραίου όπλου φανατισμού και χειραγώγησης των μαζών σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακριβώς γι’ αυτό τον λόγο, ακόμα και αν, όπως λέγεται, δημιουργηθεί Κέντρο Πένθους και Χώρος Διαλογισμού για όλα τα δόγματα μέσα στον ναό του Αγ. Νικολάου, οι ισορροπίες είναι εύθραυστες. Μπορεί ένα αμιγώς θρησκευτικό κτίριο να αποτελέσει μια ιερή λάμψη ανοιχτή σε όλους, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, ένα μνημείο εφησυχασμού και περισυλλογής ανεξιθρησκίας μέσα στο γενικότερο κλίμα μισαλλοδοξίας που οξύνεται επικινδύνως; Η πολυπολιτισμικότητα του εγχειρήματος, το γεγονός ότι ένας Ισπανός αρχιτέκτονας σχεδιάζει μια σύγχρονη βυζαντινή εκκλησία στο Μανχάταν για την Ελληνική Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή της Αμερικής, εμπνεόμενος από χώρους που λειτούργησαν και ως ισλαμικά τεμένη στην Τουρκία, είναι η μόνη πηγή αισιοδοξίας. Οπως και να έχει, αναμένεται να κλέψει τις εντυπώσεις των περαστικών και να γίνει μια από τις πιο επισκέψιμες εκκλησίες της Αμερικής λόγω ακριβώς αυτής της ιδιαίτερης συμβολικής και υπερτοπικής σημασίας.
Μνημεία σε μια νέα συνοικία
Ο Ντάνιελ Λίμπεσκιντ, ο αρχιτέκτονας που έγινε γνωστός με το εξαιρετικό Μουσείο Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο, ανέλαβε το 2003 το γενικό πολεοδομικό σχέδιο της πιο πολυσυζητημένης αστικής ανάπλασης των τελευταίων δεκαετιών. Οι «Θεμελιώσεις Μνήμης» οραματίστηκαν έναν χώρο εξισορρόπησης της τραγωδίας με την εγκαθίδρυση μια νέας ζωντανής συνοικίας. Στον κατεστραμμένο τόπο του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου της Νέας Υόρκης δημιουργήθηκε ένας ανοιχτός δημόσιος χώρος: σημείο κοινωνικής συναναστροφής σε έναν πυκνοδομημένο αστικό τρισδιάστατο κάναβο.
Εργο των αρχιτεκτόνων Michael Arad και Peter Walker, το κεντρικό μνημείο (2011) αποτελείται από δύο γιγαντιαίες δεξαμενές νερού που εγκιβωτίζουν επιβλητικούς καταρράκτες στο ακριβές αποτύπωμα της τετράγωνης κάτοψης των Δίδυμων Πύργων. Στον υδάτινο πυθμένα τους αντανακλάται το αίσθημα της απώλειας και της απουσίας που προκλήθηκε από τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων, στο στηθαίο της μεγακατασκευής ξετυλίγονται τα ονόματα των θυμάτων, ενώ συστοιχίες 400 λευκών βελανιδιών συμπληρώνουν τον υπαίθριο χώρο του ανοιχτού πάρκου.
Δύο σημαντικές εγκαταστάσεις ενισχύουν τον δημόσιο χαρακτήρα της παρέμβασης: το Μουσείο Μνήμης και ο ρηξικέλευθος Σταθμός Μέσων Μαζικής Μεταφοράς του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου του Σαντιάγο Καλατράβα. Οι Snohetta ανέλαβαν τον σχεδιασμό της ημιδιάφανης κεκλιμένης Πύλης Εισόδου στο Μουσείο, ενώ το υπόσκαφο Μουσείο Μνήμης των Davis Brody Bond Aedas, άνοιξε την άνοιξη του 2014 αποκαλύπτοντας το τμήμα τοίχου που άλλοτε συγκρατούσε μακριά τον ποταμό Χάντσον.
Οσο για τους ουρανοξύστες, αυτοί ξεπροβάλλουν σιγά σιγά δημιουργώντας μια νέα και ελπιδοφόρα κορυφογραμμή στις παρυφές του Μεγάλου Μήλου. Ο Νούμερο Ενα Πύργος (Skidmore, Owings & Merrill LLP) εγκαινιάστηκε στις αρχές του χρόνου και έχει ύψος 541 μέτρα, όσο και το ύψος του κατεστραμμένου Βόρειου Πύργου του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου. Το καλοκαίρι αποκαλύφθηκαν τα φωτορεαλιστικά σχέδια του Νούμερο Δύο Πύργου των BIG, ο Πύργος Νούμερο Τρία αναμένεται να ολοκληρωθεί μετά το 2018 (Richard Rogers, Graham Stirk και Ivan Harbour), ενώ ήδη λειτουργεί ο Πύργος Νούμερο Τέσσερα σε σχέδια του Fumihiko Maki.
Εκθεση: «Santiago Calatrava – Η αναγέννηση του ναού του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν», Μουσείο Μπενάκη, κεντρικό κτίριο, 24/09 έως 25/10/2015.
Διάλεξη και ξενάγηση από τον αρχιτέκτονα Santiago Calatrava, Τρίτη 22/09/2015, 19.30.
Θα προλογίσει η αναπληρωτής υπουργός Πολιτισμού και Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης κ. Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα. Η εκδήλωση πραγματοποιείται με σκοπό την οικονομική ενίσχυση του Μουσείου (συμμετοχή: 80 ευρώ)