Αναγράφεται ευκρινώς στο δελτίο της αστυνομικής μας ταυτότητας, βρίσκεται καθημερινά «πάνω» μας, αναπόσπαστο κομμάτι της υπόστασής μας, κάτι τόσο φυσικό όσο ο αέρας που αναπνέουμε. Ετσι, οι περισσότεροι ουδέποτε αναρωτηθήκαμε πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς αυτή: χωρίς ιθαγένεια.
Την απάντηση πάντως θα μπορούσαν να δώσουν περί τα δέκα εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως. Σε τόσους υπολογίζει ο ΟΗΕ τους μη έχοντες ιθαγένεια, οι οποίοι, σε αιώνιο νομικό κενό, δεν απολαμβάνουν θεμελιώδη δικαιώματα και προνόμια που οι περισσότεροι θεωρούμε δεδομένα. «Αόρατοι» για το κράτος όπου ζουν, αδυνατούν να εκδώσουν ταυτότητα, να ανοίξουν τραπεζικό λογαριασμό, να μετακινηθούν με αεροπλάνο, δεν μπορούν να εγγραφούν στο σχολείο ή το πανεπιστήμιο, να εργαστούν νόμιμα, να έχουν πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη.
Το φαινόμενο της ανιθαγένειας, για το οποίο οι ανθρωπιστικές οργανώσεις κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου εδώ και δεκαετίες καλώντας τις κυβερνήσεις να αναλάβουν δράση, έρχεται σήμερα ακόμη πιο επιτακτικά στην επικαιρότητα λόγω του πρωτοφανούς προσφυγικού ρεύματος προς την Ευρώπη. Και αυτό γιατί πολλά από τα παιδιά που γεννιούνται σε καταυλισμούς προσφύγων κινδυνεύουν να παραμείνουν χωρίς ιθαγένεια και κατά συνέπεια «νομικά φαντάσματα» για τα κράτη όπου μετεγκαταστάθηκαν. Πρόκειται κυρίως για τα παιδιά που δεν έχουν τη δυνατότητα να επιστρέψουν στη χώρα των γονιών τους για να διεκδικήσουν ιθαγένεια, καθώς κινδυνεύουν, ενώ δεν δικαιούνται τυπικά να αποκτήσουν ούτε την ιθαγένεια της χώρας όπου γεννήθηκαν αφού οι γονείς τους δεν πληρούν τις προϋποθέσεις.
Οι «απάτριδες» της Ευρώπης υπολογίζονται σε 600.000, ενώ ουδείς υπό τις παρούσες συνθήκες δεν μπορεί να υπολογίσει πόσους αφορά το πρόβλημα στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τον πρόεδρο της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου κ. Κωνσταντίνο Τσιτσελίκη και τον αναπληρωτή καθηγητή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και αντιπρόεδρο της Διεθνούς Ομοσπονδίας για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου κ. Δημήτρη Χριστόπουλο, μια μικρή κατηγορία ανιθαγενών εντοπίζεται στους μειονοτικούς της Θράκης (υπολογίζονται σε κάτω από εκατό), «οι οποίοι απώλεσαν την ιθαγένειά τους από διαδικασίες που ελέγχονται και στους οποίους δεν έχει αποδοθεί εκ νέου», ενώ χωρίς ιθαγένεια παραμένουν και κάποιοι από τους πρώτους μετανάστες από την πρώην Σοβιετική Ενωση, η διάλυση της οποίας το 1991 οδήγησε χιλιάδες ανθρώπους στην ανιθαγένεια.
Ωστόσο, το βασικό πρόβλημα εντοπίζεται στη νέα γενιά. Ο πόλεμος της Συρίας έχει οδηγήσει περισσότερα από 50.000 παιδιά σε μετανάστευση, πολλά από τα οποία ασυνόδευτα και χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα, ενώ δεκάδες παιδιά έχουν γεννηθεί μέσα στις βάρκες ή φτάνοντας στην Ευρώπη. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η ιθαγένεια παραμένει ερωτηματικό.
Αναγνωρίζοντας το πρόβλημα, η Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ ξεκίνησε πέρυσι εκστρατεία για την εξάλειψη της ανιθαγένειας έως το 2024. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο κ. Τσιτσελίκης, η Ελλάδα έχει ενσωματώσει τη διεθνή σύμβαση του 1954, η οποία αναγνωρίζει μικρή δέσμη δικαιωμάτων στους ανιθαγενείς. «Θεωρητικά έχουμε υποχρέωση να βρούμε τρόπο να εκλείψει το φαινόμενο, που συχνά δεν είναι άλλος από την απόδοση ελληνικής ιθαγένειας». Σημειώνεται πως η εφαρμογή της σύμβασης έχει υπάρξει αποσπασματική. Καθεστώς ανιθαγενούς έως το 2011 είχε αποδοθεί από την Ελληνική Αστυνομία μόνο σε 164 (σύμφωνα με έρευνα της κ. Ελένης Τάκου).
Για την ενεργοποίηση του μηχανισμού «δικαίου εδάφους» κάνει λόγο ο κ. Χριστόπουλος. «Αν γίνει εφαρμογή του, δηλαδή όταν κάποιος γεννιέται στη χώρα και δεν έχει άλλη ιθαγένεια, τότε με κάποιες προϋποθέσεις να αποκτά την ελληνική, ίσως λύνεται το πρόβλημα. Πάντως, είναι μείζον θέμα. Αυτά τα παιδιά βρίσκονται σε απόλυτο νομικό κενό, είναι άνθρωποι νομικά αόρατοι, δεν υπάρχουν».