ΝΤΟΡΤΜΟΥΝΤ – ΑΠΟΣΤΟΛΗ. Οι γερμανικές πόλεις μοιάζουν εξωπραγματικά… οργανωμένες για τα δικά μας πρότυπα. Η πρώτη εικόνα της Γερμανίας από το αεροπλάνο επιβεβαιώνει αυτή την αίσθηση: οι πόλεις και τα χωριά έχουν αρχή και τέλος. Το δε «άτυπο» για τους Γερμανούς πολεοδόμους δεν αφορά την αυθαίρετη δόμηση, το ξεχείλωμα του αστικού τοπίου, την καταστροφή των δημοσίων χώρων. Αλλά την ενίσχυση της συμμετοχής του κοινού στη διαδικασία σχεδιασμού των πόλεων, όποιο κι αν είναι το κοινό αυτό: από τους παλαιούς κατοίκους μέχρι τους νέους μετανάστες και από τους βιομήχανους μέχρι τους ιδιοκτήτες οίκων ανοχής.
Η πραγματικότητα αυτή δεν είναι εύκολα κατανοητή. Το Ινστιτούτο Γκαίτε και το Iδρυμα Robert Bosch ανέλαβαν τον ρόλο διαμεσολαβητή, φέρνοντας κοντά μεταπτυχιακούς φοιτητές από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και το Τμήμα Πολεοδομικού Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου του Ντόρτμουντ, προκειμένου να προσεγγίσουν τα «άτυπα» φαινόμενα στην εξέλιξη των πόλεων μέσα από δύο δύσκολες περιοχές: το Νόρντμαρκτ του Ντόρτμουντ και τις Αχαρνές στην Αθήνα. Το πρώτο κομμάτι του προγράμματος πραγματοποιήθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου, με τη μετάβαση της ελληνικής ομάδας (με επικεφαλής τον καθηγητή Κώστα Μωραΐτη) στη Γερμανία, ενώ θα ακολουθήσει τον Νοέμβριο η επίσκεψη των Γερμανών φοιτητών (με επικεφαλής την καθηγήτρια Christina Reicher) στην Αθήνα. Για μία εβδομάδα οι δύο ομάδες εργάστηκαν από κοινού πάνω σε πολεοδομικά προβλήματα του Ντόρτμουντ, παρουσιάζοντας στο τέλος τις ιδέες τους.
Η πρώτη βόλτα στην «προβληματική» περιοχή του Νόρντμαρκτ αρκούσε για να δώσει στην ελληνική ομάδα μια σαφή γεύση των ζητημάτων που αντιμετωπίζει. Η πόλη, που άνθησε ως βιομηχανικό κέντρο μετά τον πόλεμο, σταδιακά υπέστη αποβιομηχάνιση. Εκτός από τις κενές βιομηχανίες, στις παλαιές εργατικές περιοχές πλήθυναν και οι κενές κατοικίες, καθώς οι Γερμανοί τις εγκατέλειψαν όταν οι μετανάστες αυξήθηκαν. «Τα προηγούμενα χρόνια ξεκίνησαν πολλές προσπάθειες για την ανάπτυξη νέων χρήσεων στις πρώην βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Κάποιες παλαιές βιομηχανίες μετατράπηκαν σε χώρους πολιτισμού ή μουσεία και έγιναν σημαντικές τοποθεσίες για τη νέα εικόνα της πόλης, οπτικοποιώντας την αλλαγή. Παράλληλα προχώρησαν και κάποιες αναπλάσεις», εξηγεί η κ. Reicher.
Συμμετοχή των πολιτών
Στη γερμανική «σχολή» του πολεοδομικού σχεδιασμού, η συμμετοχή των πολιτών αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία. Η κ. Harriet Ellweim, στέλεχος του Δήμου του Ντόρτμουντ, έχει κομβική θέση στο νέο εγχείρημα του δήμου: τη δημιουργία ενός νέου πλάνου δράσης για το δυσκολότερο βόρειο κομμάτι της πόλης, ώστε να εξασφαλιστούν ίδιες συνθήκες με το προνομιούχο νότιο κομμάτι έως το 2025. «Ξεκινήσαμε τον Μάιο με 9 συναντήσεις σε γειτονιές της πόλης για να καταγράψουμε τα προβλήματα και τις προτάσεις. Ιδιαίτερα δύσκολο είναι να πείσεις τους μετανάστες να συμμετάσχουν, ακόμα κι αν πας στα σχολεία ή στα τζαμιά», εξηγεί. Στο πλαίσιο του προγράμματος καταγράφηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν 1.500 ιδέες, συγκεντρώθηκαν όλες οι μελέτες που έχουν γίνει έως σήμερα για την περιοχή, όλες οι τοπικές πρωτοβουλίες. «Είναι σημαντικό να έχεις όραμα και να το βελτιώσεις, ώστε κάποια στιγμή να μπορείς να το πραγματοποιήσεις», λέει.
«Εμείς οι Γερμανοί προσπαθούμε να εφαρμόσουμε σχέδια, να οργανώσουμε το αστικό περιβάλλον. Είδαμε όμως ότι ο σχεδιασμός δεν εφαρμόζεται σωστά αν δεν έχει λάβει υπόψη αυτά που οι κάτοικοι θέλουν. Η πόλη είναι μια σύνδεση πολλών συμφερόντων, όχι μόνο εκείνου των πολεοδόμων», λέει η κ. Reicher. Στο πλαίσιο αυτό, οι Γερμανοί πολεοδόμοι επιδιώκουν να κατανοήσουν και να εντάξουν το «άτυπο» στον αστικό σχεδιασμό. «Πρέπει να προβλέψουμε τις κατάλληλες ενδιάμεσες χρήσεις, να χρησιμοποιήσουμε τα κενά οικόπεδα έστω και προσωρινά και να ενισχύσουμε τη συμμετοχή. Και έτσι πλέον δοκιμάζουμε καινούργια πράγματα. Για παράδειγμα, σε μια περιοχή με πολλούς μετανάστες από την Τουρκία, κάναμε ένα workshop στα τουρκικά. Δουλεύοντας σε ένα ανάλογο project σε μια άλλη πόλη, καθίσαμε στο ίδιο τραπέζι με τους πάντες, ακόμα και με ιδιοκτήτες οίκων ανοχής!».
Από τα σχέδια στην υλοποίηση
Οι πολεοδομικές διαφορές με την Ελλάδα δεν αφορούν μόνο τον αστικό σχεδιασμό, αλλά και την υλοποίησή του. Για παράδειγμα, οι βιομηχανίες που εγκατέλειψαν το Ντόρτμουντ είτε πείστηκαν από τον δήμο να συμμετάσχουν σε ένα πλάνο αξιοποίησης των εκτάσεών τους ή οι εκτάσεις τους αγοράστηκαν από τον δήμο, που προχώρησε σε διαγωνισμό για την ανάπτυξή τους. Σε αντίστοιχες περιπτώσεις στην Ελλάδα, ο επιχειρηματίας προχωρεί σε όποια επένδυση επιλέξει, ακολουθώντας κάποιες κατευθυντήριες που ορίζει κεντρικά η Πολιτεία (ενώ οι δήμοι στην πράξη μένουν στο περιθώριο). «Αφού καταλήξαμε στον σχεδιασμό των παλαιών βιομηχανικών περιοχών, ιδρύθηκαν εταιρείες με τη συμμετοχή των ιδιοκτητών και του δήμου για τη διαχείριση της γης», λέει η κ. Ellweim. «Το αποτέλεσμα είναι ότι η δομή του Ντόρτμουντ αλλάζει, δεν βασιζόμαστε πλέον σε έναν ή δύο βιομηχανικούς τομείς. Το αρνητικό είναι ότι η δομή της νέας οικονομίας της πόλης και οι προδιαγραφές που οι επιχειρήσεις έφεραν ήταν πολύ διαφορετικές από αυτές που ήθελαν οι άνθρωποι».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το project Phoenix, που περιλαμβάνει μια πολυτελή περιοχή κατοικίας και ένα επιχειρηματικό πάρκο στη θέση ενός παλαιού συγκροτήματος βιομηχανιών, μόλις 5 χλμ. από το κέντρο. Το κόστος της επένδυσης για τον δήμο και την Ευρωπαϊκή Ενωση ήταν 160 εκατ. ευρώ. «Η κριτική που δέχθηκε ήταν ότι έγινε μια “μονοθεματική”, ομογενοποιημένη περιοχή», εξηγεί η κ. Reicher. «Και έτσι τώρα ο δήμος προχώρησε σε διαγωνισμό για την ανέγερση στο Phoenix και κοινωνικής κατοικίας».