Στα τέλη του 1965 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες της Β΄ Βατικανής Συνόδου. Φέτος κλείνει μισός αιώνας από τότε. Η Σύνοδος κράτησε τρία ολόκληρα χρόνια, από τις 11 Οκτωβρίου 1962 έως τις 7 Δεκεμβρίου 1965. Η ιδέα για τη σύγκλησή της ανήκει στον πάπα Ιωάννη ΚΓ΄, ο οποίος την ανακοίνωσε, για πρώτη φορά, στις 25 Ιανουαρίου 1959, σε μια ομάδα καρδιναλίων, την προετοίμασε, την οργάνωσε, την εγκαινίασε, αλλά δεν έκλεισε τις εργασίες της. Πέθανε στις 3 Ιουνίου 1963 και τον διαδέχτηκε ο πάπας Παύλος ΣΤ΄. Το φθινόπωρο του 1965 ήταν πολύ πυκνό και κρίσιμο για τις συνοδικές εργασίες. Στις 28 Οκτωβρίου ψηφίστηκε η βαρυσήμαντη Διακήρυξη Nostra Aetate, για τις σχέσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με τις άλλες θρησκείες. Το κεφάλαιο 4 έθεσε οριστικά τέρμα στον αιωνόβιο αντιιουδαϊσμό και αντισημιτισμό της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Δεν μπορώ δυστυχώς να προσθέσω «και όλων των χριστιανικών Εκκλησιών», γιατί η Ορθόδοξη επιμένει δυστυχώς να εξαιρείται.
Τα σημαντικότερα κείμενα που ψήφισε η Σύνοδος είναι το Δογματικό Σύνταγμα (Constitutio) Lumen Gentium και το Ποιμαντικό Σύνταγμα Gaudium et Spes. Σε αυτά τα δύο κείμενα στηρίζεται όλο το οικοδόμημα της Συνόδου. Τα Συντάγματα αυτά είναι απολύτως συμπληρωματικά, το ένα δεν μπορεί να εννοηθεί χωρίς το άλλο. Με το πρώτο, η Εκκλησία στρέφεται προς τα μέσα της, προσπαθεί να κατανοήσει και να ορίσει καλύτερα τον εαυτό της, την πίστη της, την αλήθειά της. Με το δεύτερο, στρέφεται προς τα έξω, προς τον σύγχρονο και διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, στον κόσμο μέσα στον οποίο ζει και απευθύνεται.
Θα σταθούμε λίγο στο δεύτερο κείμενο, που ήταν και εκείνο το οποίο περίμεναν όλοι με μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Από τη στιγμή που συγκροτείται η επιτροπή για τη σύνταξή του (Ιανουάριος 1963) έως την ψήφισή του, την τελευταία μέρα της Συνόδου (7 Δεκεμβρίου 1965), θα περάσουν δύο χρόνια προσχεδίων, έντονων συζητήσεων, διαφωνιών και διαφοροποιήσεων. Η μεγάλη σημασία του κειμένου δεν έγκειται στην περιγραφή του σύγχρονου κόσμου, αλλά στην αλλαγή της στάσης της Εκκλησίας απέναντί του. Με το Gaudium et Spes (Χαρά και Ελπίδα) για πρώτη φορά μια εκκλησιαστική Σύνοδος παίρνει σοβαρά και με τόσο συγκεκριμένο τρόπο τον σύγχρονο κόσμο. Δεν τον καταδικάζει συλλήβδην ούτε θρηνεί για την αποστασία του από τον Θεό, αλλά τηρεί απέναντί του στάση αφετηριακά θετική, κριτική ασφαλώς αλλά ποτέ επιτιμητική. Το κείμενο ενσωματώνει και κάνει δική του όλη την αγωνία του σύγχρονου ανθρώπου. Το τελευταίο αυτό κείμενο της Συνόδου έθεσε και το ζήτημα της συμμετοχής των χριστιανών στην οικοδόμηση της κοινωνίας, της civitas terrestra, με την πεποίθηση ότι αποτελεί έκφραση αφοσίωσης στον Χριστό η συμμετοχή τους στην προσπάθεια δημιουργίας ενός κόσμου δικαιοσύνης και ειρήνης. Το Gaudium et Spes δεν παραμερίζει τη χριστιανική πίστη, προκειμένου να συζητήσει διάφορα ηθικά και κοινωνικά ζητήματα του σύγχρονου κόσμου, όπως διατείνονται οι επικριτές του. Διατυπώνει, αντίθετα, μιαν ηθική πρόταση γι’ αυτόν τον κόσμο, ο οποίος θεμελιώνεται στη χριστιανική πίστη και έχει καθολική σημασία. Σήμερα είναι προφανώς άλλα τα προβλήματα και οι προκλήσεις, το Gaudium et Spes όμως έχει διαποτίσει το πνεύμα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, έχει καθορίσει το βλέμμα της πάνω στον σύγχρονο κόσμο.
Η Β΄ Βατικανή προκάλεσε βεβαίως και ισχυρές αντιδράσεις, με πιο γνωστή από αυτές την άρνηση του Μαρσέλ Λεφέβρ να δεχτεί τις αποφάσεις της, προκαλώντας έτσι ένα μικρό σχίσμα, το οποίο αντέχει μέχρι σήμερα. Με δυο λόγια, θα έλεγα ότι η κριτική αυτού του φανατικού οπαδού, από τα νεανικά του χρόνια, του Μωρράς, δεν έχει στόχο τη Σύνοδο, αλλά κυρίως τον σύγχρονο κόσμο. Ο κόσμος αυτός είναι κακός και γι’ αυτό ακριβώς χρειάζεται μια Εκκλησία-φρούριο, προκειμένου να προστατέψει τους πιστούς της από αυτόν.
Οσο σημαντική πάντως και αν ήταν η Β΄ Βατικανή, δεν σταμάτησε τη διαδικασία αποχριστιανισμού της Ευρώπης. Τρία χρόνια άλλωστε μετά το τέλος της θα έρθει ο Μάης του ’68, ο οποίος θα επηρεάσει πολύ περισσότερο τα πνεύματα απ’ ό,τι η Σύνοδος. Οπως και να ’ναι όμως, η Β΄ Βατικανή είναι ένα ιστορικό γεγονός, με τη διπλή σημασία της λέξης, ότι δηλαδή ανήκει πια στην Ιστορία αλλά και ότι καθόρισε με ανεπίστροφο τρόπο τις εξελίξεις στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Πέραν από το περιεχόμενο των αποφάσεών της, η Σύνοδος εγκαινίασε ένα νέο ύφος, έναν νέο λόγο, έναν νέο τρόπο προσέγγισης των ζητημάτων. Αυτό είναι το σημαντικότερο απ’ όλα και αυτό δεν αλλάζει.
Το προσεχές έτος θα συγκληθεί, αν τελικά συγκληθεί, η Μεγάλη Πανορθόδοξη Σύνοδος. Οποιος ρίξει μια ματιά στη θεματολογία της και ακόμη περισσότερο όποιος έχει λίγο υπόψη του τον πόλεμο που μαίνεται μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και Μόσχας, καλό είναι να αποφεύγει τις συγκρίσεις για να μην προσθέτει μελαγχολία στη ζωή του.