Το έρεβος του Διαστήματος είναι το φυσικό έσχατο όριο του ανθρώπου. Εξω από το προστατευτικό κουκούλι της γήινης ατμόσφαιρας, το ανθρώπινο σώμα αδυνατεί να επιβιώσει χωρίς τεχνητή υποστήριξη. Ακόμη και για τις τεχνολογικές διατάξεις της ανθρωπότητας, το Διάστημα είναι ένα εξόχως εχθρικό περιβάλλον, που αποτελεί πρόκληση για τη λειτουργία τους.
Οι ακραίες θερμοκρασίες (εξαιρετικά υψηλές ή, συνηθέστερα, εξαιρετικά χαμηλές), η πολύ υψηλή ηλεκτρομαγνητική και σωματιδιακή ακτινοβολία, η απουσία βαρύτητας και ατμοσφαιρικής πίεσης είναι συνθήκες «εξωτικές» όχι μόνο για τη ζωή αλλά και για τις μηχανές. Το Διάστημα είναι το αποκορύφωμα των πιο ακραίων συνθηκών. Επιπλέον, υπάρχει ανάγκη αυτονομίας, καθώς η καθοδήγηση, συντήρηση, επιδιόρθωση, τροφοδότηση στο Διάστημα είναι από εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη.
Είναι συνεπώς απολύτως κατανοητό ότι η πιο πολύπλοκη μέχρι σήμερα ανθρώπινη κατασκευή είναι ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός, ο οποίος, εκτός από επιστημονικά όργανα και πειράματα, φιλοξενεί –επί μονίμου βάσεως– και ανθρώπους. Οι διαστημικές αποστολές, ιδιαίτερα αν είναι επανδρωμένες, απαιτούν τη συνεργασία κάθε επιστημονικής ειδικότητας που μπορείτε να φανταστείτε. Κάτω από αυτό το πρίσμα μπορούν να θεωρηθούν η κορωνίδα της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Αγώνας δρόμου μεταξύ ΗΠΑ – ΕΣΣΔ για τους πυραύλους
Ας πάμε όμως μισόν αιώνα πίσω – στην αρχή αυτής της περιπέτειας, της παρουσίας του ανθρώπου στο Διάστημα. Δεκαετία του 1960, ψυχρός πόλεμος μεταξύ δυτικού και ανατολικού μπλοκ, αλλά κυρίως μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Σοβιετικής Ενωσης. Ψυχρός πόλεμος και σκληρός ανταγωνισμός σε όλα τα μέτωπα. Το Διάστημα δεν θα μπορούσε βεβαίως να παραμείνει έξω από τον ανταγωνισμό αυτό, τόσο για λόγους διεθνούς γοήτρου και εντυπωσιασμού, όσο και για στρατηγικούς λόγους, καθώς ήταν στενά συνδεδεμένο με τον ανταγωνισμό στα πυρηνικά όπλα, αφού η διαστημική εξερεύνηση και τα νέα όπλα είχαν κοινό τόπο τους πυραύλους. Είναι γνωστή η ρήση ότι η Διαστημική είχε πατέρες τον Ρώσο μαθηματικό Κονσταντίν Τσιολκόφσκι και τον Αμερικανό φυσικό Ρόμπερτ Γκόνταρντ και μαμή τον ψυχρό πόλεμο μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ.
Είναι ίσως ιστορική ειρωνεία ότι προς το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι Αμερικανοί επιδόθηκαν σε έναν αγώνα δρόμου απέναντι στους Σοβιετικούς για να προλάβουν να δρέψουν τους καρπούς των πυραυλικών ερευνών του Γκόνταρντ, που 20 χρόνια νωρίτερα είχαν περιφρονήσει. Την άνοιξη του 1926, ο Αμερικανός Ρόμπερτ Γκόνταρντ, καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Κλαρκ, είχε πετύχει την πρώτη εκτόξευση πυραύλου με υγρά καύσιμα. Οραμα του Γκόνταρντ ήταν να κατασκευάσει πυραύλους ικανούς να φτάσουν στη Σελήνη. Η θεωρία που είχε αναπτύξει έτυχε σκωπτικής υποδοχής από τους συμπατριώτες του, που τον κατηγόρησαν για αμάθεια, αφού θεωρούσαν πως ο νόμος δράσης και αντίδρασης του Νεύτωνα (που είναι η αρχή της λειτουργίας της πυραυλωθήσεως) δεν ισχύει στο κενό. Ο Γκόνταρντ, πεισματάρης όπως οι περισσότεροι «αφιερωμένοι» επιστήμονες, έκανε διαδοχικά επιτυχημένα πειράματα σε θαλάμους κενού, αποδεικνύοντας ότι είχε δίκιο. Παρά τις συνεχόμενες επιτυχίες του (αύξησε το βεληνεκές των πυραύλων του από τα αρχικά 13 στα 3.000 μέτρα ύψος) και παρά την υποστήριξη του Τσαρλς Λίντμπεργκ (του φημισμένου Αμερικανού αεροπόρου που το 1927 διέσχισε μόνος του τον Ατλαντικό με το μονοθέσιο μονοκινητήριο αεροπλάνο του «Spirit of St. Louis»), δεν έτυχε αναγνώρισης από την κοινή γνώμη, τους δημοσιογράφους και την αμερικανική κυβέρνηση. Αντιθέτως, ο Βέρνερ φον Μπράουν, ο αρχιτέκτονας του γερμανικού πυραυλικού προγράμματος, και οι συνεργάτες του, έδειξαν έντονο ενδιαφέρον για τις ιδέες του Γκόνταρντ και τις εφαρμογές τους. Μάλιστα ο φον Μπράουν είχε δηλώσει ότι τα πειράματα του Γκόνταρντ με υγρά καύσιμα ήταν εξαιρετικά χρήσιμα για τις γερμανικές προσπάθειες που οδήγησαν στην ανάπτυξη και κατασκευή του πρώτου βαλλιστικού πυραύλου στην ιστορία, του V2 (Vergeltungswaffe 2, δηλαδή «Οπλο Εκδίκησης» για τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς γερμανικών πόλεων).
Διέφυγε στη Δύση
Μια σειρά δραματικών εξελίξεων προς το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ευνόησαν τους Αμερικανούς. Αν και το κέντρο των πυραυλικών ερευνών –το Πεενεμούντε στη βορειοανατολική Γερμανία– κατελήφθη από τον Κόκκινο Στρατό, ο εγκέφαλος του πυραυλικού προγράμματος, Βέρνερ φον Μπράουν, είχε καταφέρει με διαδοχικές μετακινήσεις, μαζί με εκατό συνεργάτες του, να φτάσει στην Αυστρία, όπου και παραδόθηκε στα αμερικανικά στρατεύματα. Ετσι οι Σοβιετικοί κέρδισαν τις εγκαταστάσεις και το υλικό, και οι Αμερικανοί την αφρόκρεμα του ανθρώπινου δυναμικού.
Ωστόσο παρά το αναμφισβήτητο πλεονέκτημα των ΗΠΑ, η Σοβιετική Ενωση πέτυχε την πρωτιά στο Διάστημα: στις 4 Οκτωβρίου 1957, εκτοξεύθηκε από την «Περιοχή 1» του κοσμοδρομίου του Μπαϊκονούρ στο Καζαχστάν, ο πρώτος τεχνητός δορυφόρος στο Διάστημα – ο Σπούτνικ. Ηταν μια αναπάντεχη ψυχρολουσία για τους Αμερικανούς. Βέβαια, το 1958 η επιτυχία της ανακάλυψης των ζωνών ακτινοβολίας Βαν Αλεν, με πρωτεργάτη τον καθηγητή Φυσικής Τζέιμς Βαν Αλεν (James Van Allen), προσέφερε μια ικανοποίηση στους Αμερικανούς, που όμως έμελλε να είναι μάλλον βραχύβια, διότι ακολούθησε η πρώτη πτήση ανθρώπου στο Διάστημα από τους Σοβιετικούς.
Ο μαθητευόμενος μεταλλουργός έγινε παγκόσμιος θρύλος
Στις 12 Απριλίου 1961 εκτοξεύτηκε, και πάλι από την «Περιοχή 1» του Μπαϊκονούρ, το διαστημόπλοιο Βοστόκ 1 («Ανατολή 1»), με τον 27χρονο σμηναγό της Πολεμικής Αεροπορίας Γιούρι Αλεξέγιεβιτς Γκαγκάριν. Ο ενθουσιασμός στη Σοβιετική Ενωση για τον πρώτο κοσμοναύτη (από τις ελληνικές λέξεις Κόσμος, για το σύμπαν, και Ναύτης) ήταν συγκρίσιμος μόνο με τους πανηγυρισμούς για τη νίκη στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αντίθετα, στις ΗΠΑ ήταν εμφανής η δημόσια ταπείνωση και ο φόβος από τον θρίαμβο των «Κόκκινων». Αυτό οδήγησε τον πρόεδρο Κένεντι, μία μόλις εβδομάδα μετά την πτήση του Γκαγκάριν, να δώσει εντολή ενίσχυσης της NASA, ώστε να μη χαθεί εντελώς το παιχνίδι. Στις 25 Μαΐου 1961 ο Κένεντι προέβη στην περίφημη ανακοίνωση ενώπιον του Κογκρέσου ότι το αμερικανικό έθνος θα πρέπει να στείλει ανθρώπους στη Σελήνη πριν από το τέλος της δεκαετίας του 1960. Ο στόχος αυτός ήταν τεχνολογικά (και, κατά συνέπεια, χρονικά) αρκετά μακρινός και για τις δύο υπερδυνάμεις, ώστε σύμφωνα με τους συμβούλους του Κένεντι υπήρχε πιθανότητα να τον κερδίσουν οι ΗΠΑ.
Ας επιστρέψουμε όμως στον πρώτο άνθρωπο στο Διάστημα. Αν και Τιτάνας της εποχής του, ο Γκαγκάριν ήταν σχετικά βραχύς στο ανάστημα – 1,57. Αυτό ήταν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για τον Γκαγκάριν, λόγω του μικρού μεγέθους της διαστημικής κάψουλας Βοστόκ. Προφανώς δεν επελέγη μόνο λόγω του κατάλληλου αναστήματός του. Διακρινόταν για τις επιδόσεις του, τη φυσική του κατάσταση και την ψυχολογική του σταθερότητα.
Ο Γιούρι Γκαγκάριν προερχόταν από πολύτεκνη ταπεινή οικογένεια, το τρίτο από τέσσερα παιδιά. Οι γονείς του ήταν εργάτες σε κολεκτίβα και όπως εκατομμύρια Ρώσοι υπέφεραν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς το χωριό τους βρισκόταν στις κατεχόμενες από τους Γερμανούς περιοχές. Το 1950, στα 16 του χρόνια, ο Γκαγκάριν έγινε μαθητευόμενος εργάτης σε χαλυβουργείο και συνέχισε παράλληλα το εσπερινό γυμνάσιο. Αργότερα επελέγη να συνεχίσει τις σπουδές του σε μια Ανώτερη Τεχνική Σχολή με εξειδίκευση στα τρακτέρ. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του συμμετείχε εθελοντικά τα Σαββατοκύριακα σε αερολέσχη και έμαθε να πιλοτάρει μικρά αεροσκάφη. Οταν το 1955 κατατάχθηκε στον Σοβιετικό Στρατό, τον έστειλαν στη Σχολή Πιλότων της Πολεμικής Αεροπορίας, απ’ όπου αποφοίτησε το 1957 ως πιλότος μαχητικών. Τον Αύγουστο του 1960 ο Γκαγκάριν «στρατολογήθηκε» μαζί με άλλους 19 πιλότους για το Σοβιετικό διαστημικό πρόγραμμα. Οι υποψήφιοι κοσμοναύτες υποβλήθηκαν σε μια σειρά πειραμάτων για να διαπιστωθεί η σωματική και ψυχολογική αντοχή τους. Από τους 20 επελέγησαν τελικά ο Γκαγκάριν και ο Γκέρμαν Τίτοφ, τόσο λόγω των επιδόσεών τους, όσο και λόγω του κατάλληλου αναστήματός τους.
Με χιούμορ και αντίληψη
Ο Γκαγκάριν ξεχώριζε για το χιούμορ του, τις υψηλές διανοητικές του ικανότητες, την ικανότητα να εστιάζει την προσοχή του στην εργασία του, τη φαντασία του, τις γρήγορες αντιδράσεις του, την εξοικείωση με εξισώσεις μαθηματικών και ουράνιας μηχανικής, και την αντίληψή του. Μάλιστα η υπεροχή του είχε αναγνωριστεί και από τους συνυποψηφίους του: όταν ζητήθηκε από τους 20 να ψηφίσουν ανώνυμα αυτόν που θα ήθελαν να δουν ως πρώτο κοσμοναύτη, μόνο τρεις δεν επέλεξαν τον Γκαγκάριν.
Η τελική απόφαση ήταν να πετάξει ο Γκαγκάριν, με εφεδρικό κοσμοναύτη τον Τίτοφ. Στις 12 Απριλίου 1961, Τετάρτη του Πάσχα, στις 09.07 ώρα Μόσχας, ο Γιούρι Γκαγκάριν ξεκίνησε, με το κωδικό όνομα Κέδρος, για το ιστορικό του ταξίδι μέσα στο Βοστόκ 1. Η πτήση είχε συνολική διάρκεια 108 λεπτά και συμπεριέλαβε μια μοναδική περιφορά του δορυφόρου γύρω από τη Γη, με περίγειο στα 169 χιλιόμετρα και απόγειο στα 327 χιλιόμετρα. Ας αναφέρουμε ότι το όριο του Διαστήματος βρίσκεται στη γραμμή Κάρμαν στα 100 χιλιόμετρα ύψος κι αυτό διότι πάνω από τα 100 χιλιόμετρα η ατμόσφαιρα είναι τόσο αραιή, που η δυναμική της άνωση δεν μπορεί πλέον να υποστηρίξει σκάφος με αεροναυτικές ταχύτητες. Στην επιστροφή ο Γκαγκάριν δεν προσγειώθηκε με την κάψουλα, αλλά χρησιμοποίησε το εκτινασσόμενο κάθισμά του σε ύψος 7 χιλιομέτρων, και ύστερα από ελεύθερη πτώση χρησιμοποίησε το αλεξίπτωτό του για να φτάσει σώος στο έδαφος.
Ετσι ο μαθητευόμενος μεταλλουργός κατάφερε να βγει πρώτος από όλη την ανθρωπότητα στο σκοτεινό έρεβος του Διαστήματος και να πραγματώσει τα όνειρα του Τσιολκόβσκι και του Γκόνταρντ, αλλά και του Ιουλίου Βερν, του Αρθουρ Κλαρκ και του Ισαάκ Ασίμοφ.
Εκτός από το σχετικά μικρό του ανάστημα, αυτό που χαρακτήριζε τον Γιούρι Γκαγκάριν ήταν το χαμόγελό του, που γοήτευε τα πλήθη στις πολυάριθμες περιοδείες του. Μετά την πτήση του Βοστόκ 1, ο Γκαγκάριν επισκέφθηκε χώρες τόσο του Ανατολικού Μπλοκ, όσο και της Δύσης. Σε μία από τις περιοδείες του ήρθε και στην Αθήνα, στις 12 Φεβρουαρίου του 1962, οπότε και ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης της πόλης.
* Ο κ. Γιάννης Δαγκλής είναι καθηγητής Διαστημικής Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και τακτικό μέλος της Διεθνούς Αστροναυτικής Ακαδημίας.