Ποια ήταν τα μεγάλα πολιτικά σφάλματα στα οποία υποπέσαμε ως χώρα το διάστημα της τελευταίας εξαετίας; Μιλάω κυρίως για αποφάσεις που αν ήταν διαφορετικές ίσως να μας είχαν επιτρέψει να αποφύγουμε τα χειρότερα. Προφανώς πρόκειται για μια άσκηση με θεωρητικό ενδιαφέρον. Ομως, από κάτι τέτοιες ασκήσεις καμιά φορά προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα.
Εξετάζοντας τα πράγματα με χρονολογικά σειρά, κατέληξα σε πέντε μεγάλα σφάλματα. Είμαι σίγουρος πως είναι δυνατό να καταλήξει κανείς σε διαφορετικούς καταλόγους σφαλμάτων, αλλά θεωρώ πως ο δικός μου δεν είναι ιδιαίτερα αβάσιμος. Ξεκινώ με δεδομένη την οικονομική ζημιά και τα ανύπαρκτα οικονομικά περιθώρια στα οποία μας οδήγησε το διπλό πρόβλημα της εκτίναξης του χρέους και του ελλείμματος, καθώς και της παραποίησης των στατιστικών στοιχείων που κληροδότησε η κυβέρνηση Καραμανλή.
Πρώτο σφάλμα: θα είχαμε ενδεχομένως αποφύγει τη μεγάλη εκτροπή αν αντί των εκλογών του 2009, ή τουλάχιστον αμέσως μετά αυτές, ΠΑΣΟΚ και Νέα Δημοκρατία είχαν αποφασίσει τον σχηματισμό μιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας που θα υλοποιούσε ένα οικονομικό πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής και μεταρρυθμίσεων. Κάτι τέτοιο θα φάνταζε τότε απίστευτα σκληρό, αλλά θα αποδεικνυόταν αστείο σε σχέση με το τι ακολούθησε. Αλλωστε, την κρισιμότητα των περιστάσεων και την ανάγκη των μέτρων αυτών θα αναδείκνυε και θα στήριζε η εντελώς εξαιρετική απόφαση συνεργασίας των δύο αυτών κομμάτων.
Δεύτερο σφάλμα, το γεγονός πως μετά τις εκλογές του 2009 και τον σχηματισμό της νέας κυβέρνησης χάθηκε απίστευτος χρόνος με διάφορους οικονομικούς πειραματισμούς και αδράνεια, με αποτέλεσμα να αποκλειστούμε από τις αγορές και να οδηγηθούμε στο Μνημόνιο τον Μάιο του 2010. Η δημοσιονομική προσαρμογή θα ήταν προφανώς επώδυνη, αλλά θα αποφεύγαμε και τα υπερβολικά εμπροσθοβαρή μέτρα του Μνημονίου και την απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος που αναπόφευκτα προκάλεσε η προσφυγή σε ξένους θεσμούς. Αλλωστε, παρά τις γνωστές αστοχίες του πρώτου Μνημονίου και το γεγονός πως δεν έγινε τότε το απαραίτητο «κούρεμα» του χρέους, η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ μπόρεσε να διατηρήσει τον έλεγχο της κατάστασης για σημαντικό διάστημα. Οι δημοτικές εκλογές το φθινόπωρο του 2010 κατέγραψαν μάλιστα μια αξιοσημείωτη ανοχή για την κυβέρνηση.
Τα πράγματα άρχισαν να ξεφεύγουν την άνοιξη του 2011 και ακολούθησαν το Μεσοπρόθεσμο, οι «Αγανακτισμένοι» και η απόπειρα του δημοψηφίσματος τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς. Ο έλεγχος είχε χαθεί. Τότε έγινε το τρίτο μεγάλο σφάλμα, η χαμένη ευκαιρία της κυβέρνησης Παπαδήμου. Αντί να αναθέσουμε σε μια κυβέρνηση τεχνοκρατών με ευρεία πολιτική στήριξη την εντολή να πραγματοποιήσει το πρόγραμμα των μεταρρυθμίσεων με προοπτική διάρκειας έως το φθινόπωρο του 2013, κατασκευάσαμε μια κυβέρνηση που ουσιαστικά είχε μόνο της στόχο το «κούρεμα» και τη σύναψη του δεύτερου Μνημονίου, κάτι που βέβαια κράτησε τη χώρα ζωντανή αλλά δίχως να αλλάξει την πολιτική δυναμική. Η ευθύνη εδώ ανήκει σε μεγάλο βαθμό στη Νέα Δημοκρατία, που αντιμετώπισε την κυβέρνηση αυτή ως παρένθεση με σκοπό να προκηρυχθούν εκλογές που θεωρούσε πως θα κέρδιζε με άνεση. Ετσι καταλήξαμε στις διπλές εκλογές του 2012, με την κατάρρευση να αποφεύγεται την τελευταία στιγμή. Ακολούθησε η συνεργασία Ν.Δ. – ΠΑΣΟΚ στη διάρκεια της οποίας σταθεροποιήθηκε η οικονομική κατάσταση και άρχισαν να βελτιώνονται οι οικονομικοί δείκτες, απόδειξη του τι θα μπορούσε ίσως να είχε πετύχει μια κυβέρνηση συνεργασίας νωρίτερα. Οι τράπεζες ανακεφαλαιώθηκαν, οι καταθέσεις σταθεροποιήθηκαν, η ανεργία μειώθηκε για πρώτη φορά και καταφέραμε να δανειστούμε από τις αγορές.
Η πορεία αυτή διακόπηκε το καλοκαίρι του 2014. Το τέταρτο σφάλμα υπήρξε η άτακτη υποχώρηση που ακολούθησε τις ευρωεκλογές, με κατάληξη την προεδρική εκλογή του Δεκεμβρίου και νέες πρόωρες εκλογές. Πέμπτο μεγάλο σφάλμα, η «περήφανη διαπραγμάτευση» που με αποκορύφωμα το δημοψήφισμα μας οδήγησε σε νέα ύφεση και στο τρίτο μνημόνιο.
Τέσσερα στοιχεία διατρέχουν τα μεγάλα αυτά σφάλματα. Τα κόμματα δεν κατάφεραν να συνεργαστούν σε κρίσιμες στιγμές· οι κυβερνήσεις υπήρξαν φοβικές και αναποφάσιστες ως προς την έγκαιρη και αποφασιστική λήψη μέτρων με αποτέλεσμα να αυτοακυρωθούν αναγκαζόμενες να λάβουν πολύ χειρότερα μέτρα, που κατέστρεψαν την αξιοπιστία τους· οι αντιπολιτεύσεις υπήρξαν ασύνετα ανυπόμονες, προκαλώντας πρόωρες εκλογές με τραγικές οικονομικές επιπτώσεις· και τα κόμματα υπερεκτίμησαν τις δυνατότητές τους, με αποτέλεσμα να καλλιεργήσουν ψεύτικες ελπίδες και να οδηγηθούν σε διεθνείς πανωλεθρίες.
Αντίστοιχα λοιπόν είναι και τα τέσσερα συμπεράσματα που προκύπτουν για τον σημερινό πρωθυπουργό και τον αυριανό αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Πρώτο, προέχει ο σχηματισμός κυβέρνησης συνεργασίας εάν τα περιθώρια στενέψουν και η κατάσταση γίνει κρίσιμη. Δεύτερο, τα δύσκολα μέτρα πρέπει να λαμβάνονται στην αρχή και να εφαρμόζονται με ολοκληρωμένο τρόπο και χωρίς εκπτώσεις. Τρίτο, οι τετραετίες πρέπει να εξαντλούνται και οι εκλογές να γίνονται με μέτρο. Τέταρτο, οι υποσχέσεις των κομμάτων πρέπει να είναι ρεαλιστικές. Κάποια από τα πράγματα αυτά έχουν ήδη εμπεδωθεί και αρκετά από τα υπόλοιπα ελπίζω πως θα εμπεδωθούν σύντομα. Είναι, όμως, πολύ κρίμα που για να γίνει αυτό απαιτήθηκε τέτοιο ασύλληπτο κόστος.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.