Η Σώτη Τριανταφύλλου, πολυγραφότατη πεζογράφος, αρθρογράφος, δοκιμιογράφος και μεταφράστρια, θίγει στο νέο της δοκίμιο «Πλουραλισμός, πολυπολιτισμικότητα, ενσωμάτωση, αφομοίωση: Σημειώσεις για τη σύγχρονη ανοιχτή κοινωνία» ένα τεράστιο θέμα που καίει εδώ και πολλά χρόνια τον δυτικό κόσμο: την ενσωμάτωση των μεταναστών (και εσχάτως προσφύγων) και τη συνύπαρξή τους με τους πολίτες του λεγόμενου ανεπτυγμένου κόσμου.
Ενα ζήτημα που βρέθηκε για πρώτη φορά στην επικαιρότητα όταν, μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και την κατάρρευση της αποικιοκρατίας, μετανάστες από τις πρώην αποικίες συνέρρευσαν στις πρώην «προστάτιδες» χώρες της Δύσης για μια καλύτερη ζωή. Κρούσματα βίας, ρατσισμού και εκμετάλλευσης εμφανίστηκαν σύντομα, ωστόσο σταδιακά οι διαφορετικές κουλτούρες απορροφήθηκαν εν πολλοίς και εμπλούτισαν το πολιτισμικό και πολιτιστικό δυτικό πλαίσιο. Πήρε πολλές δεκαετίες έως ότου αρχίσουμε να μιλάμε για «πολυπολιτισμικότητα», κυρίως μετά τη δεκαετία του ’70 και την εμφάνιση μιας άλλης έννοιας, της «παγκοσμιοποίησης», ιδίως όμως μετά και την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Τα νέα μεταναστευτικά κύματα, όχι μόνο προς τις πρώην αυτοκρατορίες αλλά και σε χώρες που ελάχιστη αν όχι μηδαμινή εμπειρία είχαν με μειονότητες και μετανάστες, δημιούργησαν νέες πραγματικότητες. Τα πιο πρόσφατα κύματα μετανάστευσης μάλιστα, από τον ισλαμικό κόσμο, συνέπεσαν με μια σφοδρή κρίση στις σχέσεις Δύσης – Ανατολής μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001.
Διενέξεις περί ανέγερσης ή μη ισλαμικού τεμένους στην Αθήνα, οι αγριότητες των Ταλιμπάν και του «Ισλαμικού Κράτους», το Γκουαντάναμο και το Αμπού Γκράιμπ, η απαγόρευση ή μη της μαντίλας στη Γαλλία, η τραγωδία του «Σαρλί Εμπντό» – είναι πολλά και άκρως σημαντικά τα γεγονότα και τα ζητήματα που έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια. Οπως σημειώνεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, «στο εσωτερικό των δυτικών δημοκρατιών, οι πολυπολιτισμικές πρακτικές –καθώς και οι αντίστοιχες θεωρητικές αντιλήψεις– έχουν οδηγήσει στη δημιουργία περίκλειστων μειονοτήτων που απομονώνονται από τον κύριο κοινωνικό και πολιτισμικό κορμό με αποτέλεσμα κατατεμαχισμό, δυσπιστία μεταξύ των κοινωνικών ομάδων, εχθρότητα και βίαιες αντιπαραθέσεις. Αυτό το δοκίμιο σχολιάζει τις δυτικές αξίες πάνω στις οποίες θεμελιώνεται το κράτος δικαίου, επιχειρηματολογεί υπέρ της ελεγχόμενης μετανάστευσης που δεν θα υπονομεύει την κοινωνική συνοχή και επικρίνει την πολυπολιτισμικότητα ως πρακτική κατακερματισμού και εξασθένισης των δημοκρατικών θεσμών».
Η «Κ» προδημοσιεύει σήμερα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το δοκίμιο της Σώτης Τριανταφύλλου, που κυκλοφορεί αύριο από τις εκδόσεις Πατάκη.
Φυλή και κουλτούρα
Η κατηγορία περί ρατσισμού είναι μια απόπειρα να μετατραπεί η απόρριψη του δυτικού πολιτισμού σε μια εκστρατεία με εχθρούς, λάβαρα και θυσίες εναντίον ενός φαντασματικού κατεστημένου. Αυτό το εγχείρημα στηρίζεται σε μια σειρά αναληθειών. Κατ’ αρχάς, η φυλή δεν ταυτίζεται με την κουλτούρα (για παράδειγμα, πολλοί Εβραίοι της Γερμανίας έχουν «γερμανική κουλτούρα», ενώ πολλοί Ευρωπαίοι συνδυάζουν περισσότερες από μία κουλτούρα)· κατά δεύτερον, όπως είπαμε, δεν είναι όλοι οι πολιτισμοί ισάξιοι ούτε έχουν τις ίδιες δυνατότητες συνύπαρξης με άλλους πολιτισμούς. Αν αποφεύγουμε οποιαδήποτε ηθική κρίση, αρνούμαστε μια θεμελιώδη λειτουργία και εμπειρία της κοινότητας. Αν, δηλαδή, δεν διώκουμε, όπως οφείλουμε, τα προαναφερθέντα εγκληματικά έθιμα, οπισθοδρομούμε σε μια κοινωνική κατάσταση πριν από τον Διαφωτισμό, ενώ, σύμφωνα με τις ιδέες του Διαφωτισμού, όχι απλώς θα λέγαμε ότι δεν έχουν θέση ανάμεσά μας αλλά ότι δεν έχουν θέση πουθενά.
Το στοίχημα δεν είναι λοιπόν η κοινωνική ομοιογένεια υπό την έννοια της συμμόρφωσης, αλλά υπό την έννοια της κοινής πολιτικής κουλτούρας, της κοινής δημόσιας σφαίρας. Οι δυτικές κοινωνίες έχουν κτιστεί με το ιδεώδες της φιλοξενίας, του σεβασμού της ελευθερίας του ατόμου και της ιδιωτικής ζωής – και εξαρτώνται από την υπακοή στους νόμους και τα ανοιχτά συμβόλαια. Δεν είναι αυθαιρεσία, στενότητα ή πολιτιστικός ιμπεριαλισμός το να μαθαίνουμε, κατά προτεραιότητα, στο σχολείο ό,τι είναι «δικό μας» και ό,τι μας έχει φέρει μέχρις εδώ. Το κοινωνικό στοίχημα είναι η σταθερότητα, η συνεκτικότητα και η ανάπτυξη των ατόμων και των κοινωνιών μέσα από την εκπαίδευση, την εξωστρέφεια και, ταυτοχρόνως, την αίσθηση της ταυτότητάς μας μέσα στον κόσμο – μιας ταυτότητας που δεν θα περιορίζεται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις και στις φυλετικές (tribal ή clannish) τελετουργίες. Γενικά μιλώντας, ο ανεπτυγμένος πολιτισμός, δηλαδή η δημοκρατία, δημιουργεί και αναπτύσσει πολλαπλές ταυτότητες: ο σύγχρονος δημοκρατικός πολίτης δεν ορίζεται από ένα και μοναδικό χαρακτηριστικό – δεν είναι, λόγου χάρη, απλώς «χριστιανός» ή «μητέρα» ή «άνδρας»· ο δημοκρατικός πολίτης έχει πολλαπλές αλληλοσυμπληρούμενες, ακόμα και αντινομικές, ταυτότητες.
Τι συμβαίνει λοιπόν όταν άνθρωποι που προσκολλώνται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις και φυλετικές τελετουργίες μεταναστεύουν στη Δύση; Η αριστερά και οι «πολιτικώς ορθοί» επιμένουν ότι πρέπει να κάνουμε χώρο για να ανθίσει η κουλτούρα τους – όμως αυτή η θέση είναι καταστροφική. Μόλις προσφάτως οι πολιτικοί στη Δύση παραδέχτηκαν, εμμέσως, το χονδροειδές αυτό σφάλμα: μπορούμε να καλωσορίζουμε μόνον εκείνους τους μετανάστες που επιθυμούν να βρουν τη θέση τους στη δική μας κουλτούρα, να δεχτούν νόμους, κανόνες και διαδικασίες που πιθανότατα τους είναι, αρχικά, ξένες. Αν οι αλλοδαποί έρχονται στη Δύση για να βελτιώσουν τη ζωή τους, πρέπει να αποδέχονται συγκεκριμένους όρους.