RODERICK BEATON
Η ιδέα του έθνους στην ελληνική
λογοτεχνία
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Στα τέλη του 18ου αιώνα, μετά τη Γαλλική Επανάσταση και κατά τη διάρκεια της κατάρρευσης των μεγάλων πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως η Οθωμανική και αργότερα η Αυστροουγγρική, ξεκίνησαν να δημιουργούνται τα εθνικά κράτη. Η Ιστορία, οι συμπτώσεις της, οι σχετικές κατασκευές και οι απίθανες αναδρομές σε χιλιετίες πριν, γνώρισαν μεγάλες πιένες. Σχέσεις, γεγονότα και κάθε είδους σύνδεση με το παρελθόν συνδυάστηκαν προκειμένου να συμπληρώσουν το περιεχόμενο των εθνικών ταυτοτήτων, καθοριστικών για την ύπαρξη των νεοσύστατων κρατών και την πρόσληψη της έννοιας από τους μετέχοντες. Στη δύσκολη αυτή υπόθεση της συμπλήρωσης των εθνικών παζλ, στρατεύθηκαν και επιστρατεύθηκαν πολιτικοί, διανοούμενοι, ιστορικοί και απλοί χειροκροτητές. Μέχρι σήμερα, οι ίδιες ειδικότητες συμμετέχουν στην αποδόμηση ή τη στήριξη της ιδέας του έθνους και των κρατών τους. Τα επιχειρήματα είναι αλήθεια ότι αφθονούν ένθεν και ένθεν.
Ανάμεσα στα νεοσύστατα κράτη, η περίπτωση της Ελλάδας είχε να επιλέξει τα στοιχεία της ταυτότητάς της από δύο τεράστιες δεξαμενές: αρχαία Ελλάδα και Βυζάντιο. Ομως… είναι δύο ή μία και κοινή με τη σύγχρονη Ελλάδα, με το κράτος δηλαδή που δημιουργήθηκε το 1830; Υπήρχαν έθνη πριν από την εμφάνιση του εθνικισμού; Είναι τελικά το έθνος μια αυθαίρετη επινόηση ή μια διαδικασία επανασύνθεσης ήδη υπαρχόντων δεσμών; Σε μια συζήτηση που όχι απλώς δεν τελειώνει αλλά φαίνεται να ενισχύεται στις μέρες μας, αφού δεν διεξάγεται αποκλειστικά εντός της επιστημονικής κοινότητας και με τους όρους της αλλά έχει προχωρήσει στη λαϊκή βάση με ανεξέλεγκτα αποτελέσματα, ο Ρόντερικ Μπίτον (Roderick Beaton) δίνει με το βιβλίο του εξαιρετικά ενδιαφέρουσες διαστάσεις.
Υπό τον τίτλο «Η ιδέα του έθνους στην ελληνική λογοτεχνία. Από το Βυζάντιο στη σύγχρονη Ελλάδα», εξετάζει κατ’ αρχάς το φαινόμενο της συνειδητής αναβίωσης του αρχαίου όρου αυτοπροσδιορισμού «Ελλην», στο πλαίσιο δύο χρονικά απομακρυσμένων μεταξύ τους περιόδων: αυτήν του 12ου αιώνα οπότε για πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα ο όρος εμφανίζεται από διανοούμενους στην αυλή των Κομνηνών και, την πρόσφατη, στα τέλη του 18ου αι., οπότε η εθνική συνείδηση δημιουργείται ανάμεσα στους ελληνόφωνους διανοούμενους βρίσκοντας την κορύφωσή της στην Επανάσταση του 1821.
Στον πρόλογο αναφέρονται από τον ίδιο «οι άξονες γύρω από τους οποίους στρέφονται τα μελετήματα» του βιβλίου: «Ποια είναι η θέση της λογοτεχνίας στη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας; Ποιο ρόλο διαδραμάτισε η λογοτεχνία στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης του νεότερου Ελληνισμού; Σε ποιο βαθμό η σημερινή νεοελληνική συνείδηση βασίζεται σε παλαιότερες εξελίξεις που ανάγονται στην εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ή και στα πρώτα μεταβυζαντινά χρόνια; Πώς αντιμετώπιζαν τα ζητήματα αυτά οι Ελληνες λογοτέχνες από την περίοδο μετά τη συγκρότηση του νεότερου ελληνικού κράτους, κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα;».
Σολωμός και Κάλβος
Εργα των Κοραή, Παπαδιαμάντη, Ψυχάρη, Παλαμά αλλά και Ρήγα, Σολωμού, Κάλβου εξετάζονται υπό το πρίσμα της συμβολής τους στην αφομοίωση των «Ελλήνων» ως «προγόνων». Ως «προγόνων» μας.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η συγκριτική ανάλυση που κάνει ο συγγραφέας επισημαίνοντας ότι, στο έργο του Σολωμού που έγινε ο Εθνικός μας Υμνος, «οι σύγχρονοι αγωνιστές είναι τέκνα της ελευθερίας και όχι των Ελλήνων. Χάρη στον αγώνα τους υπέρ της ελευθερίας, μετά από τόσους αιώνες, γίνονται κατά κάποιον τρόπο και κληρονόμοι των αρχαίων Ελλήνων. Το μοντέλο, όπως και στην περίπτωση του Ρήγα, είναι το βολονταριστικό. Μέσω των πράξεών τους, χάρη στον αγώνα τους για ελευθερία, οι σύγχρονοι πολεμιστές επιλέγουν να καταστούν, και μόνο με αυτή την έμμεση έννοια, απόγονοι των Ελλήνων […] Αντίθετα, ο συλλογικός αποδέκτης των Ωδών του Κάλβου δεν έχει επιλογή. Η βιολογική συγγένεια κατ’ αρχάς και στη συνέχεια η απόδοση του αρχαίου ονόματος σ’ αυτούς συνιστούν το αδιαπραγμάτευτο αίτημα για την εκπλήρωση ενός προκαθορισμένου πεπρωμένου. Από τους τρεις τρόπους οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν για τη σύλληψη της έννοιας της εθνικής ταυτότητας, επικράτησε εκείνος που αναδεικνύεται μέσω των Ωδών του Κάλβου, ο οποίος εξάλλου κυριαρχεί μέχρι και σήμερα».
Κάτι που πιθανώς, λοιπόν, θα αποτελούσε τη δική μας συγγένεια, ένα σημείο επαφής με την προτεσταντική αποτελεσματικότητα, δεν επικράτησε ως κυρίαρχο ρεύμα. Αντιθέτως, φαίνεται να επιβεβαιώνουμε την άποψη ενός επιφανούς μελετητή, του R. Browning, ο οποίος θεωρεί την κρίση ταυτότητας που δημιουργήθηκε στο Βυζάντιο (μετά την καθοριστική για τη μελλοντική του καταστροφή ήττα του Μαντζικέρτ το 1071) ως «καταστροφική αποτυχία προσαρμογής σ’ έναν κόσμο που αλλάζει».
Ποιος είναι
Ο Roderick Beaton είναι καθηγητής στην Εδρα Κοραή Νεοελληνικής και Βυζαντινής Iστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο King’s College London και από το 2012 διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του ίδιου πανεπιστημίου. Αλλα έργα: «Γιώργος Σεφέρης, περιμένοντας τον Αγγελο», «Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού μεσαίωνα», «Ο πόλεμος του Βύρωνα» που βρίσκεται υπό έκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κ.ά.