Η μεταναστευτική κρίση είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισε ποτέ η Ευρωπαϊκή Ενωση, με επιπτώσεις καταλυτικότερες και από το πρόβλημα του χρέους των χωρών του Νότου. Η κρίση στην οικονομία -πέραν της οικτρής ελληνικής ιδιαιτερότητος- οφείλεται εις την παραδοξότητα υιοθετήσεως ενός σκληρού νομίσματος, στερούμενου ευελιξίας, δίχως την απαραίτητη πολιτική ενότητα. Το εγχείρημα θα συναντούσε σοβαρά προβλήματα γι’ αυτό και χώρες όπως η Βρετανία, η Σουηδία και η Δανία έκριναν σκόπιμο να παραμείνουν εκτός της Ευρωζώνης.
Η μεταναστευτική κρίση έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά, δηλωτικά ωστόσο μιας γενικότερης αδυναμίας της Ενώσεως για τη διαμόρφωση πολιτικής που να αφορά στον άμεσο περίγυρό της, σε συνδυασμό με μια παρωχημένη αντίληψη ενός «ευρωπαϊκού κάστρου» απρόσβλητου στην πίεση αλλοφύλων και αλλοδόξων, σε μια εποχή παγκοσμιοποιήσεως.
Κατ’ αρχήν οι ροές μεταναστών δεν είναι αποκλειστικά συνέπεια των εμφυλίων συγκρούσεων ή παρεμβάσεων για την ανατροπή των μπααθικών καθεστώτων στον αραβικό κόσμο. Ο πλούτος της Ευρώπης -παρά την οικονομική κρίση- το δημοκρατικό πολίτευμα, ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων αποτελούν πόλο έλξεως ακατανίκητης ισχύος για τα έθνη της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής. Διατυπώνονται κατηγορίες για ατυχείς παρεμβάσεις των Ηνωμένων Πολιτειών στην ευρύτερη περιοχή ζωτικών συμφερόντων της Ευρώπης, που είχαν ως συνέπεια την αποσταθεροποίηση αυταρχικών καθεστώτων. Αλλά με εξαίρεση τη Βρετανία και τη Γαλλία που αυτενεργούν σε συνεργασία με τους Αμερικανούς, δεν έγινε ποτέ καμία απόπειρα διαμορφώσεως κοινής, ανεξαρτήτου ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής, όχι κατ’ ανάγκη αντίθετης προς εκείνη των ΗΠΑ. Η αδυναμία εκπονήσεως ενιαίας πολιτικής προωθήσεως ευρωπαϊκών συμφερόντων είχε συνέπειες, και το μεταναστευτικό πρόβλημα -στην παρούσα συγκυρία- είναι μία από αυτές.
Η αντίληψη του «ευρωπαϊκού κάστρου» λειτούργησε εξίσου ανασταλτικά. Καμία μεγάλη δύναμη δεν είναι δυνατόν να επιβιώσει εάν δεν επεκταθεί, εάν δεν εντάξει αλλογενή στοιχεία στον σκληρό πυρήνα της. Το ομοιογενές είναι ασύμβατο προς κάθε αυτοκρατορική αντίληψη.
Η ενσωμάτωση της Τουρκίας στο ευρωπαϊκό σύστημα αποτελούσε στο παρελθόν βασικό στόχο της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Παράλληλα η Γαλλία προωθούσε ενίσχυση των σχέσεων της Ευρώπης με τις χώρες του Μαγκρέμπ. Παρά τις πολιτιστικές και θρησκευτικές διαφορές, υπήρχε μακρά πολιτική συνάφεια και εξοικείωση με την Ευρώπη των χωρών αυτών, που θα μπορούσαν να είναι το ανάχωμα στις ακατάσχετες ροές προσφύγων και μεταναστών από τη Μέση Ανατολή και τη Βόρειο Αφρική. Η ανάσχεση του μεταναστευτικού ρεύματος θα γινόταν επί του εδάφους των χωρών αυτών.
Η ενσωμάτωση της Τουρκίας στην Ευρώπη ανεστάλη όχι λόγω των αντιρρήσεων της Ελλάδος ή της Κυπριακής Δημοκρατίας, σε μεταγενέστερη φάση, αλλά για λόγους οικονομικούς και διατηρήσεως της «ευρωπαϊκής καθαρότητος». Προσφάτως και υπό την πίεση των προσφυγικών ροών, η καγκελάριος της Γερμανίας Αγκελα Μέρκελ, που αντιδρούσε πεισματικά στην ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε., μετέβη στην Αγκυρα και παρείχε αφειδείς υποσχέσεις στον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ηταν μια κίνηση καθαρώς αμυντική, βεβιασμένη, που επιπλέον δημιουργεί τον κίνδυνο μετατροπής της Ελλάδος σε «χωματερή» της προσφυγικής δυστυχίας. Το έλλειμμα ευρωπαϊκής ηγεσίας είναι δραματικό και εμφανές.