Ο τίτλος του σημερινού σχολίου είναι απευθείας παρμένος από τον τίτλο του φρέσκου βιβλίου του Γιώργου Αριστηνού. Γνωστός για το ενδιαφέρον του στα διάφορα μέτωπα του μοντερνισμού, βρίσκει στη μυθοπλασία του Θανάση Βαλτινού ψήγματα των δικών του, γόνιμων, εμμονών την ίδια στιγμή που αντιλαμβάνεται πλήρως την ευρύτερη, βαθύτερη σημασία που έχει η γραφή του δημιουργού του «Κορδοπάτη».
Τα τρία δοκίμια που απαρτίζουν το τομίδιο που κυκλοφορεί από την Εστία αφορούν μια γενικότερη θεώρηση του βαλτινικού έργου, τα «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» και τον «Τελευταίο Βαρλάμη». Στέκομαι στο τελευταίο, ένα δραστικό, ζωντανό αφήγημα που μπορεί να διαβαστεί λίγο πολύ απ’ τον καθένα όσο και από τον πλέον υποψιασμένο αναγνώστη. Το κατόρθωμα εδώ έγκειται στο ότι οι όποιοι πειραματισμοί (ένα φιλολογικό δοκίμιο με θέμα ένα κλέφτικο τραγούδι που γίνεται αφήγηση; Και μάλιστα συναρπαστική; Και ακόμα ακόμα, σύγχρονη και διόλου φιλολογική; Και όμως, ναι) δεν συνιστούν απλώς λογοτεχνικά τερτίπια, αλλά αναδεικνύουν το καθεαυτό περιεχόμενο του μύθου. Είναι εντυπωσιακό ότι, εν τέλει, ένα είδος λογοτεχνικής πρωτοπορίας στην Ελλάδα δεν τη χαράζει κάποιος νεότερος ηλικιακά πεζογράφος αλλά ένας άνθρωπος που βαδίζει αισίως στα ογδόντα τρία του. Και, μάλιστα, είναι ο ίδιος συγγραφέας που κοντινά με τον «Βαρλάμη» μάς έδωσε τον εκπληκτικό «Ανάπλου» (όλα από την Εστία). Θα ήθελα πολύ να είχε και ένα τέταρτο δοκίμιο ο Αριστηνός στον τόμο αυτό για το τόσο συγκινητικό, ορμητικό, γαλήνιο την ίδια στιγμή, «Ανάπλου».
Κλείνω με ένα υπογραμμισμένο απόσπασμα από τις σκέψεις του Αριστηνού για τον «Βαρλάμη», ενδεικτικό, νομίζω, όχι μόνο της αξίας του βαλτινικού αφηγήματος μα και της στάσης που κρατά ένας θεωρητικός που κρατιέται όρθιος και ουσιαστικός, μακριά από θεωρητικολογίες: «Από θεολογική σκοπιά, “Ο τελευταίος Βαρλάμης” αποτελεί ένα σκάνδαλο. Το αφήγημα αρχίζει με ένα κλέφτικο τραγούδι και την εικόνα του ομώνυμου κλέφτη, νεκρού, χωρίς να εξηγούνται τα αίτια του θανάτου του, να περιγράφονται οι μάχες που έδωσε, ούτε ο ηρωισμός που τον διέκρινε. Είναι ένας θάνατος καθαρός, απογυμνωμένος από τη ρητορεία που συχνά τον συνοδεύει. Θα τελειώσει επίσης μ’ έναν θάνατο, του Μισέλ Βαρλάμη, από τον εκτελεστικό βραχίονα του ΕΑΜ. Αρα, αντί “εν αρχή ην ο λόγος”, όπως στο καινοδιαθηκικό κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, εδώ θα τοποθετούσαμε στη θέση του λόγου τον θάνατο. […] Πεσιμισμός; Ούτε συζήτηση. Αλλά αγέρωχος και κυνικός, που σχεδόν σ’ όλες τις περιπτώσεις ακούς πίσω του έναν βόμβο, επώδυνου ερωτισμού, σταθερό και διαρκή σαν ισοκράτημα».