Η επανάσταση της μεσαίας τάξης στις αραβικές χώρες

Η επανάσταση της μεσαίας τάξης στις αραβικές χώρες

7' 12" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η μεγάλη και συσσωρευμένη δυσαρέσκεια της μεσαίας τάξης από τη δυσλειτουργία του κράτους ήταν ένας από τους παράγοντες που διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο για την Αραβική Ανοιξη στην Τυνησία, την Αίγυπτο και τη Λιβύη το 2011. Παράλληλα, αποτέλεσε τη ρίζα ενός καταστροφικού εμφυλίου πολέμου στη Συρία, σύμφωνα με έρευνα της Παγκόσμιας Τράπεζας. Επί δεκαετίες, η οικονομική δραστηριότητα των χωρών αυτών επισκιαζόταν από έναν υπερμεγέθη κρατικό μηχανισμό που φρόντιζε να εξασφαλίζει αρχικά τη στήριξη και αργότερα την ανεκτικότητα των πολιτών του, κυρίως, με την πολιτική των επιδοτήσεων σε βασικά καταναλωτικά αγαθά και έχοντας το δημόσιο ως τον επικρατέστερο εργοδότη για τους αποφοίτους των πανεπιστημίων. Αυτό το καθεστώς οδηγήθηκε σε κορεσμό διότι δημιουργήθηκε ένα καθεστώς εξάρτησης της κοινωνίας από μη βιώσιμους μηχανισμούς, με περιορισμένο τον ιδιωτικό κλάδο στα μεσαία στρώματα των οικονομιών αυτών για να υπάρξει προοπτική ουσιαστικής ανάπτυξης.

Ελλειψη θέσεων εργασίας

Οταν ξέσπασε η Αραβική Ανοιξη στην Τυνησία, η έλλειψη θέσεων εργασίας ήταν ένα από τα βασικά προβλήματα στην οικονομία, οδηγώντας τους πολίτες σε μαζικές διαδηλώσεις στην Τύνιδα. Οπως σημειώνει ο Στέφεν Ρέιμερ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αλμπέρτο του Καναδά, στο άρθρο με τίτλο «Σημείο Ανατροπής Πατρωνίας – Σταθερότητας: Πολιτική Πατρωνία και Αραβική Ανοιξη», ο πρόεδρος της Τυνησίας, Μπεν Αλι, είχε υποσχεθεί τη δημιουργία 300.000 θέσεων εργασίας σε έναν ήδη επιβαρυμένο δημόσιο τομέα χωρίς να εξηγήσει πώς θα πετύχαινε το ανέφικτο. Οι νέοι απόφοιτοι αναγκάζονταν να περιμένουν χρόνια ολόκληρα μέχρι να διοριστούν. Είχε ήδη συσσωρευθεί μεγάλη δυσαρέσκεια όλα τα προηγούμενα χρόνια για το ανώτερο βιοτικό επίπεδο των δημοσίων υπαλλήλων σε σχέση με τους υπόλοιπους πολίτες και είχε καλλιεργηθεί ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση στους αποφοίτους πανεπιστημίου διότι δεν είχαν ίδιες ευκαιρίες απασχόλησης με τις προηγούμενες γενιές, συμπληρώνει ο Ρέιμερ.

Πολιτική επιδοτήσεων

Στην Αίγυπτο, τα νοικοκυριά ήταν εξαρτώμενα από μια μακροχρόνια πολιτική επιδοτήσεων σε βασικά καταναλωτικά αγαθά, η οποία χρησίμευε ως «μέσο» για τη στήριξη των πολιτών. Η πολιτική αυτή έφθασε σε αδιέξοδο, λαμβανομένης υπόψη και της ανόδου των τιμών τροφίμων από το 2007. Το αυξανόμενο κόστος των τροφίμων, παρά την πολιτική επιδοτήσεων του καθεστώτος Μπουμπάρακ, αποτέλεσε κινητήριο δύναμη στις μαζικές διαμαρτυρίες που οδήγησαν στην Αραβική Ανοιξη. Μέχρι το 2010, η κρατική επιδότηση στην κατανάλωση άρτου ανερχόταν στα 3 δισ. δολάρια, καλύπτοντας το ήμισυ των αναγκών του πληθυσμού με εισαγωγές της τάξεως των 9 δισ. τόνων, όπως αναφέρει η Ανια Σιεζάντλο, ανταποκρίτρια στη Μέση Ανατολή, στο άρθρο της «Αφήστε τους να φάνε ψωμί: Πώς οι επιδοτήσεις τροφίμων αποτρέπουν (και προκαλούν) επαναστάσεις στη Μέση Ανατολή». Η ίδια επισημαίνει πως μέτρα για τη σταδιακή κατάργηση των κρατικών επιδοτήσεων στην κατανάλωση καυσίμων, οι οποίες «κατασπαράζουν» το 20% του προϋπολογισμού, εγκαταλείφθηκαν λόγω της έκθεσης των καταναλωτών στην άνοδο των τιμών.

Ευημερία για λίγους

Ακόμη και οι τάσεις απελευθέρωσης των αγορών στις αρχές της δεκαετίας του ’70, μια κίνηση που θεωρήθηκε αναγκαία για να τονωθεί η δραστηριότητα στις κεντρικά σχεδιασμένες οικονομίες, οδήγησαν σε έναν καπιταλισμό με λιγοστούς παίκτες που διατηρούσαν στενές σχέσεις με την εξουσία. Στην προαναφερόμενη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας με τίτλο «Η δυσαρέσκεια της μεσαίας τάξης που πυροδότησε την Αραβική Ανοιξη», ο μέσος πολίτης είχε εξαγριωθεί διότι δεν μπορούσε να μοιραστεί την ευημερία που εξασφάλιζαν οι σχετικά λίγες, μεγάλες και επιτυχημένες αραβικές εταιρείες. Και το σύστημα των κρατικών επιδοτήσεων δεν μπορούσε να αντισταθμίσει τις παρενέργειες από όλα αυτά τα προβλήματα. Με την πάροδο των χρόνων, οι επιδοτήσεις έπαιζαν όλο και μικρότερο ρόλο στο βιοτικό επίπεδο της μεσαίας τάξης σε σχέση με τον ρόλο που έπαιζαν για τους φτωχούς και τους ευάλωτους των χωρών αυτών, τονίζεται χαρακτηριστικά.

Ιδιωτικοποιήσεις και κρατικός έλεγχος

Από το 2004 μέχρι το 2008 πραγματοποιήθηκαν 1.900 απεργίες στην Αίγυπτο, όπου συμμετείχαν 1,7 εκατ. εργάτες, ενώ οι κινητοποιήσεις πολλαπλασιάστηκαν μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Οπως επισημαίνει ο Ομάρ Ντάχι, επισκέπτης καθηγητής του Κέντρου Κάρνεγκι για τη Διεθνή Ειρήνη στη Μέση Ανατολή, στο άρθρο του με τίτλο «Κατανοώντας την πολιτική οικονομία των αραβικών εξεγέρσεων», ένας από τους λόγους των εξεγέρσεων ήταν και η σύγκρουση της νέας με την παλαιά τάξη των επιχειρηματιών, στο πλαίσιο των ιδιωτικοποιήσεων που προωθούσε η κυβέρνηση του Αχμαντ Νασίφ το 2004, καθώς η οικονομία είχε βρεθεί σε αδιέξοδο. Το επιχείρημα πως ο πρόεδρος Χόσνι Μουμπάρακ «ξεπουλούσε την περιουσία του κράτους» ενέτεινε τις εντάσεις, διχάζοντας ακόμη περισσότερο την κοινωνία.

Από το καθεστώς του Γκαμάλ Αμντέλ Νάσερ τη δεκαετία του ’50 μέχρι σήμερα, η παρουσία του κράτους παραμένει έντονη στις χώρες της Αραβικής Ανοιξης. Το κράτος παίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική ζωή, σχεδόν, όλων των αραβικών χωρών. Ομως αλγερινές, τυνησιακές και αιγυπτιακές κρατικές εταιρείες δεν αποδίδουν κέρδη, αντίθετα από το Μαρόκο, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα ή τη Σαουδική Αραβία, σύμφωνα με έρευνα του ΟΟΣΑ. Οι επιπτώσεις των κεντρικά σχεδιασμένων οικονομιών έγιναν εμφανείς με την πάροδο του χρόνου. Κατά μέσον όρο, ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης στην αραβική Μεσόγειο υποχώρησε από το 6% τη δεκαετία του ’60 σε λιγότερο από 1% τη δεκαετία του ’80.

Αγανακτισμένοι με τη διαφθορά και τις κακές υπηρεσίες

Τις παραμονές της Αραβικής Ανοιξης, η φθορά του βιοτικού επιπέδου ιδιαίτερα της μεσαίας τάξης αντανακλάτο στην έλλειψη θέσεων εργασίας στην επίσημη οικονομία και στη δυσαρέσκεια για την ποιότητα των δημοσίων υπηρεσιών και την αξιοπιστία του κράτους, καταλήγει η Παγκόσμια Τράπεζα στην έκθεσή της. Η επιδείνωση των συνθηκών αυτών, όμως, δεν είχε αποκρυπτογραφηθεί από τα στατιστικά στοιχεία που παρακολουθούσε η Παγκόσμια Τράπεζα και τα οποία επικεντρώνονταν στην καταπολέμηση της μεγάλης φτώχειας και της ενίσχυσης μιας ευρείας ευημερίας.

Διεύρυνση ανισότητας

Η Αραβική Ανοιξη αιφνιδίασε τη διεθνή κοινότητα, που είχε εστιάσει στα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα των χωρών αυτών. Η Παγκόσμια Τράπεζα αναφέρει χαρακτηριστικά πως μέχρι τότε φαινόταν πως τα εισοδήματα του 40% των χαμηλότερων στρωμάτων εισοδήματος παρουσίαζαν μεγαλύτερη άνοδο στην Τυνησία, την Αίγυπτο, την Υεμένη και τη Λιβύη από τον μέσο όρο των περισσότερων οικονομιών του αραβικού κόσμου που υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Παράλληλα, οι χώρες αυτές κατάφεραν να αντεπεξέλθουν στους Στόχους Ανάπτυξης της Χιλιετίας του ΟΗΕ σε ό,τι αφορά τη μείωση της ακραίας φτώχειας και την ευρεία πρόσβαση σε υποδομές, όπως το πόσιμο νερό, η υγιεινή και η σύνδεση με το Διαδίκτυο. Το παζλ των αιτιών που οδήγησαν, μεταξύ άλλων, στην Αραβική Ανοιξη εντοπίζεται σε μια διευρυνόμενη οικονομική ανισότητα με «θύμα» τα μεσαία στρώματα των κοινωνιών αυτών και στη φθορά του κράτους, που εντάθηκε από τις αρχές της δεκαετίας του 2000.

Η Παγκόσμια Τράπεζα αναγνωρίζει τις δυσκολίες στην καταμέτρηση της οικονομικής ανισότητας, ιδιαίτερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όπου δεν υπάρχει επαρκής διαθεσιμότητα στοιχείων για τα εισοδήματα και τον πλούτο των ατόμων. Ενας τρόπος για να υπολογιστεί η συγκέντρωση πλούτου είναι τα στοιχεία του περιοδικού Forbes για τους πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου, αν και αντανακλούν περιουσιακά στοιχεία σε εισηγμένες εταιρείες που είναι λιγοστές σε αυτές τις χώρες. Η Παγκόσμια Τράπεζα αναφέρει, για παράδειγμα, πως περίπου οι 20 μεγαλύτερες εταιρείες στα περισσότερα κράτη του Αραβικού Κόλπου, στην Αίγυπτο, στον Λίβανο και στο Μαρόκο, δεν είναι εισηγμένες, αλλά ελέγχονται από επιφανείς οικογένειες ή το κράτος, με αποτέλεσμα ο μέσος πολίτης να μην έχει πρόσβαση στην ευημερία που δημιουργείται από αυτές, π.χ. μέσω επενδύσεων και πρόσβασης στις αγορές.

Είναι κοινή αλήθεια ότι η μεγάλη ανισότητα στα εισοδήματα επιφέρει συνέπειες στη συνοχή μιας κοινωνίας και στην πολιτική σταθερότητα, προκαλώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις στις επενδύσεις και στη βιώσιμη ανάπτυξη. Από αρχαιοτάτων χρόνων, η πολιτική βία και οι επαναστάσεις συνδέονταν με την ανισότητα στα εισοδήματα των πολιτών.

Υποβαθμισμένο επίπεδο ζωής

Συν τοις άλλοις, υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν το βιοτικό επίπεδο μιας κοινωνίας και δεν λαμβάνονται υπόψη ως οικονομικά δεδομένα. Ενα παράδειγμα είναι η ποιότητα των δημοσίων υπηρεσιών, όπως η υγεία, η εκπαίδευση, τα δημόσια μέσα μεταφοράς, η ηλεκτροδότηση και άλλες μορφές υπηρεσιών που προσφέρει μια κυβέρνηση. Ενα άλλο παράδειγμα αφορά στην ποιότητα των θέσεων εργασίας που προσφέρονται σε μια οικονομία. Η ποιότητα του περιβάλλοντος ή των θεσμών, η δημόσια ασφάλεια, η αξιοπιστία του συστήματος απονομής δικαιοσύνης, η καταπολέμηση της διαφθοράς και η πολιτικοοικονομική σταθερότητα είναι παράγοντες που επηρεάζουν το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων. Ολοι αυτοί οι παράγοντες προσδιορίζουν τα «υποκειμενικά κριτήρια διαβίωσης», που είχαν καταρρεύσει τα χρόνια που προηγήθηκαν της Αραβικής Ανοιξης.

Εντονα δυσαρεστημένοι

Οπως τονίζει η Παγκόσμια Τράπεζα, αν και οι επιπτώσεις από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 ήταν περιορισμένες στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής, ήταν εξίσου μετριασμένα τα οφέλη από τη συνακόλουθη ανάκαμψη λόγω του υπέρογκου δημόσιου τομέα και των χαλαρών σχέσεων με την παγκόσμια οικονομία. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000, η ευρύτερη περιοχή παρουσίασε απότομη πτώση των υποκειμενικών κριτηρίων διαβίωσης. Η πτώση αυτή ήταν πολύ πιο αισθητή στις χώρες όπου ξέσπασε η Αραβική Ανοιξη. Στην Αίγυπτο, ο δείκτης ικανοποίησης στη διαβίωση υποχώρησε στο 4,4 το 2010 από 5,5 το 2007, με ανώτατη κλίμακα το 10. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000, οι κάτοικοι της Αιγύπτου, της Λιβύη, της Συρίας, της Υεμένης και της Τυνησίας ήταν από τους λιγότερο ευτυχείς του κόσμου, με τη δυσαρέσκεια και αγανάκτηση να καλύπτει το 60% των υψηλότερων εισοδηματικών στρωμάτων παρά το χαμηλότερο 40%.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή