Αν μένει κάτι απρόσβλητο στην ταινία του Ούγγρου σκηνοθέτη Λάζλο Νέμες «Γιος του Σαούλ», είναι η όραση. Δεν είναι η εικόνα που μεταφέρει τον ζόφο. Στο τέλος της προβολής έχεις μια γεύση από μέταλλο ή αίμα στο στόμα, ακούς βήματα βιαστικά, επίμονα, στρατολογημένα λες σε κάποια διαδικασία, σε ακολουθεί μια μυρωδιά ειδικής στάχτης, από καμένη σάρκα – δεν την ξέρεις, αλλά μπορείς να τη φανταστείς.
Ο Νέμες ενεργοποιεί όλες τις άλλες αισθήσεις, δεσμεύοντας την εικόνα στο πρόσωπο του πρωταγωνιστή του, του Σαούλ, ενός ανθρώπου ήδη νεκρού, όπως παραδέχεται. Είναι ένα πρόσωπο αποκτηνωμένο, όχι όμως επιθετικά· συντριπτικά.
Ο ήρωας της ταινίας είναι Ούγγρος Εβραίος κρατούμενος και Sonderkommandο (ειδικός κομάντο) στο στρατόπεδο του Αουσβιτς – Μπίρκεναου, το 1944. Οι Γερμανοί επέλεγαν κρατουμένους για «εργάτες» στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια, οι οποίοι επίσης εξοντώνονταν περιοδικά. Αυτοί συνόδευαν το ζωντανό φορτίο, το οποίο έφτανε με τα τρένα, μέχρι τους θαλάμους κράτησης. Οι νεοφερμένοι έμπαιναν γυμνοί στους θαλάμους –ορισμένοι ανυποψίαστοι– για να πλυθούν και μετά «να πιουν τσάι», όπως τους προέτρεπαν. «Κάψτε τα “κομμάτια”», δηλαδή το ανθρώπινο φορτίο, ήταν η επαναλαμβανόμενη διαταγή.
Οι Sonderkommandο, με ένα κόκκινο Χ μαρκαρισμένο στην πλάτη του ημιδιαλυμένου πουκαμίσου τους, συγκεντρώνουν ρούχα και τιμαλφή, ρίχνουν τα πτώματα στους φούρνους, φορτώνουν τη στάχτη σε καμιόνια και την αδειάζουν σε έναν ποταμό, τρίβουν με βούρτσες και απολυμαίνουν τους θαλάμους. Ενα εργοστάσιο θανάτου, μια βιομηχανία του απόλυτου κακού. Ο Σαούλ (τον οποίο υποδύεται υποβλητικά ο συγγραφέας και ποιητής Γκέζα Ρέριγκ) «βλέπει» στο πτώμα ενός αγοριού τον γιο του και αποφασίζει να βρει ένα ραββίνο για να το θάψει τελετουργικά. Με ακατανόητη λες εμμονή συγκεντρώνεται στον σκοπό του, αν και οι συγκρατούμενοί του επιμένουν ότι δεν είχε αποκτήσει ποτέ παιδί.
Ο,τι συμβαίνει πίσω από το πρόσωπο του Σαούλ αποτυπώνεται σχεδόν φλουταρισμένο. Σέπια χρώματα, ο ζόφος υποφωτισμένος, συμβάντα μέσα σε καπνούς από τα κρεματόρια ή πίσω από μια «μεμβράνη», σαν προστατευτικό (;) φίλτρο της όρασης, της μνήμης, του συναισθήματος –ίσως και όλων μαζί– για να απομονώσουν την κόλαση. Πώς να απομονωθείς όμως όταν είσαι θύμα και θύτης (έστω και κατ’ εντολήν), όταν «ζεις» ανάμεσα σε «μεταφορές», «Κάπο», «απολυμαντήρια», «κρεματόρια». Επί δύο ώρες ο ήχος είναι ανελέητος. Κανείς δεν βαδίζει, όλοι τρέχουν, λαχανιάζουν, δεν ησυχάζουν ποτέ. Πόρτες ανοιγοκλείνουν, βαριές, μεταλλικές, οι ήχοι αποκαλύπτουν μια αλληλουχία κινήσεων (την καθημερινότητα του στρατοπέδου) με τρόπο πιο καθοριστικό από την εικόνα. Ενα τείχος από ήχους ξεχωριστούς που δεν θυμίζουν τίποτε άλλο, δεν παραπέμπουν σε τίποτε άλλο. Γεννήθηκαν και έζησαν στο Αουσβιτς. Η κόλαση, στην ταινία του Νέμες, δεν έχει αίματα, έχει μόνο βλέμματα.
Σε αυτήν την καταδικασμένη σε θάνατο κοινωνία των στρατοπέδων συγκέντρωσης, σε συνθήκες απόλυτης ταπείνωσης και εκμηδένισης, περισσεύει όχι μόνο η σκληρότητα αλλά και η διαπλοκή, η διαφθορά, η συναλλαγή ανάμεσα σε κρατουμένους και στη διοικητική ιεραρχία των ναζί. Οσο ο θάνατος γίνεται αναπόφευκτος, τόσο και η αποκτήνωση γίνεται μέρος της πραγματικότητας. Ο σκηνοθέτης υποστηρίζει ότι θέτει το ερώτημα «αν υπάρχει εσωτερική επιλογή και διέξοδος όταν δεν υπάρχει εξωτερική». Ο δρόμος του αφανισμού είναι μόνο ένας και μεγάλος, αντίθετα οι δρόμοι της σωτηρίας είναι πολλοί, σκληροί και απροσδόκητοι, όπως αναφέρει ο Πρίμο Λέβι στο αυτοβιογραφικό κείμενό του για το Ολοκαύτωμα «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος». «…Εάν θα μπορούσα να κλείσω σε μία εικόνα το κακό της εποχής μας», λέει ο Λέβι, «θα διάλεγα αυτήν την οικεία σε μένα εικόνα: ένας άνθρωπος λιπόσαρκος, με σκυμμένο κεφάλι και κυρτούς ώμους, χωρίς ίχνος σκέψης στα μάτια και στο πρόσωπό του». Ο Νέμες μετέφρασε αυτήν την εικόνα σε ήχους.