Ενα ερώτημα πλανάται πάνω από τον δυτικό κόσμο, κάθε φορά που το παράλογο της τρομοκρατίας σπέρνει μαζικά τον θάνατο. Το ερώτημα έθεσε ο Φαρίντ Ζαχαρία, μετά την πρώτη «11η Σεπτεμβρίου» της Δύσης: «Γιατί μας μισούν;» («The Politics Of Rage: Why Do They Hate Us? » Newsweek 14.10.2001). Γιατί, λοιπόν, κάποιοι έγιναν τόσο δυσανεκτικοί, που προτιμούν να αυτοκτονήσουν για να πάρουν αθώους ανθρώπους στον λαιμό τους που απλώς τρώνε σε ένα εστιατόριο ή ακούν μια συναυλία;
Η θρησκευτική δυσανεξία και η περιφρόνηση του θανάτου, όπως πολύ ωμά ανέλυσε ο μεγάλος βιολόγος Ρίτσαρντ Ντόκινς, αποτελεί μια εξήγηση: «Αν ένας ικανός αριθμός ανθρώπων πείσουν τον εαυτό τους ή πεισθούν από τους ιερείς τους ότι ο μαρτυρικός θάνατος είναι αντίστοιχο με το πάτημα ενός κουμπιού που θα μας στείλει σε ένα άλλο σύμπαν, τότε ο κόσμος γίνεται εξαιρετικά επικίνδυνο μέρος» («Religion’s misguided missiles», Guardian 15.9.2001). Γιατί όμως αυτοί οι κατά Ντόκινς «παράλογοι πύραυλοι» χτυπούν τις δυτικές κοινωνίες, όπου –παρά το αποικιοκρατικό παρελθόν κάποιων από αυτών– είναι οι πιο ανεκτικές στην ιστορία της ανθρωπότητας;
Το μίσος για τη Δύση δεν είναι καινούργιο και δεν είναι αποκλειστικότητα των τρελών του Αλλάχ. Πρέπει να θυμηθούμε το βιβλίο των Ian Buruma και Avishai Margalit με τίτλο «Δυτικισμός. Η Δύση στα μάτια των άλλων», αποσπάσματα του οποίου είχαμε δημοσιεύσει στις 27.1.2008. Το βιβλίο αρχίζει αναπάντεχα, με τη μαρτυρία μιας συνάντησης Ιαπώνων διανοουμένων που έγινε στο Κιότο τον Ιούλιο του 1942. Το συνέδριο είχε στόχο την καταδίκη των βλαβερών συνεπειών του δυτικού πολιτισμού και την ανάδειξη του μεγαλείου αυτού που ονομαζόταν «ανατολικό πνεύμα». Οσα ειπώθηκαν εκεί παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, διότι επαναλαμβάνονται ακόμη και σήμερα. Κάποιοι υποστήριξαν ότι ο «εκδυτικισμός της Ιαπωνίας έμοιαζε με επιδημία που είχε προσβάλει την ιαπωνική ψυχή… Η βλαβερή εξειδίκευση της γνώσης είχε θρυμματίσει την ολότητα του ανατολικού πολιτισμού». Ολοι συμφώνησαν ότι η ιαπωνική παράδοση και κουλτούρα «διαθέτει πνευματικότητα και βάθος, ενώ η σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτισμική πραγματικότητα ήταν κίβδηλη…
Η Δύση, ιδίως στις ΗΠΑ, είναι παγερά μηχανιστική. Μόνο η ολιστική και παραδοσιακή Ανατολή, ενωμένη από τη θεία ιαπωνική αυτοκρατορική τάξη, θα μπορούσε να αποκαταστήσει την πνευματική υγεία μιας οργανικής κοινότητας». Κατά συνέπεια, «ο πόλεμος ενάντια στη Δύση ήταν ένα πόλεμος ενάντια στον “φαρμακερό υλιστικό πολιτισμό” που εδραιώνεται στη χρηματοοικονομική καπιταλιστική ισχύ των Εβραίων».
Θυμίζουν κάτι όλα αυτά; Η ίδια κριτική δεν γίνεται στις μαντράσες του Πακιστάν και στις εκκλησίες εδώ; Στο ίδιο μεταφυσικό δόγμα δεν στηρίζεται μια σειρά θεωριών για τους χαμένους κοινοτικούς παραδείσους του παρελθόντος; Δεν είναι, για πολλούς, ο υλιστικός δυτικός πολιτισμός αυτός που αλλοτριώνει τον άνθρωπο και τον κάνει δυστυχισμένο; Δεν είναι το ελληνοχριστιανικό πνεύμα, η ρωσική ψυχή, το θεϊκό ήθος του Ισλάμ που θα μας σώσει από τα δεινά που έφερε ο δυτικός τρόπος ζωής;
Αντιδιαφωτισμός
Το περίεργο είναι ότι και αυτή η μεταφυσική κριτική στον δυτικό πολιτισμό δυτική είναι. Οπως δείχνουν οι Ian Buruma και Avishai Margalit, αυτή η κριτική ξεκινάει από το κίνημα του ρομαντισμού, αυτού που ο μεγάλος φιλόσοφος Isaiah Berlin το ενέτασσε στο κίνημα του αντιδιαφωτισμού. Σύμφωνα με τους δύο καθηγητές, «το ρομαντικό σχήμα χρησιμοποιεί τις θρησκευτικές φάσεις: την αθωότητα, την πτώση και τη λύτρωση». Η αθωότητα υπάρχει πάντα στο παρελθόν, τώρα ζούμε την πτώση (με τον «πλήρη κατακερματισμό της ανθρώπινης ύπαρξης», τον «χυδαίο καταναλωτισμό», τον «υλισμό που πνίγει την πνευματικότητα») και η λύτρωση θα έρθει με την καταστροφή του δυτικού πολιτισμού, που είναι φορέας όλων αυτών των ασθενειών.
«Υπήρξε η κοινή ρομαντική εκδοχή ότι η υπερβολική δόση ορθολογισμού προκαλούσε την τελική αποσάθρωση αυτού που κάποτε ήταν ο ζωτικός οργανισμός της Δύσης. Ο ρασιοναλισμός θεωρείται δυτική ασθένεια: εξυπνάδα δίχως σοφία» (η σοφία θεωρείται χαρακτηριστικό όλων των προηγούμενων πολιτισμών). Κατά τους ρομαντικούς κάθε εποχής και δόγματος, «το δυτικό πνεύμα μπορεί να κατακτήσει την οικονομική επιτυχία και να αναπτύξει οποιαδήποτε προηγμένη τεχνολογία, αλλά δεν είναι ικανό να προσεγγίσει το υψηλότερο νόημα της ζωής, γιατί στερείται πνευματικότητας και διακρίνεται από την αδυναμία του να κατανοήσει τον ανθρώπινο πόνο». Εκτός, δηλαδή, από τον «ανάλγητο νεοφιλελευθερισμό», έχουμε πλέον και τον «ανάλγητο διαφωτισμό».
Το πιο σημαντικό και ευγενέστερο χαρακτηριστικό της Δύσης είναι η ανοχή. Επιτρέπει σε όλους να κάνουν ό,τι θέλουν, αρκεί να μην παραβιάζουν τα δικαιώματα τρίτων. Μπορεί κάποιος να ζήσει ακολουθώντας την ηθική του Ισλάμ, να είναι χριστιανός, κομμουνιστής, χορτοφάγος ή Ολυμπιακός. Μπορεί κάποιος να ζήσει και τον 19ο αιώνα, όπως κάνουν οι Αμις της Μασαχουσέτης. Το κύριο χαρακτηριστικό των εχθρών της Δύσης είναι το έλλειμμα ανοχής για τη ζωή των άλλων. Δεν θέλουν την ελευθερία τους, θέλουν να στερήσουν την ελευθερία τρίτων. Εχθρεύονται τον πλουραλισμό που κατέκτησε ο δυτικός πολιτισμός, αυτόν που ονομάζουν «κενότητα νοήματος», «τεχνοκρατικό ή υλιστικό πολιτισμό», «πτώση του ανθρώπου», «ηθική καταστροφή» κ.λπ.
Το περίεργο όμως είναι ότι αυτός ο πολιτισμός της ανοχής είναι πολύ σκληρός για τον εαυτό του. Ολα τα ιδεολογικά ρεύματα της Ευρώπης, γράφει ο Γάλλος φιλόσοφος Πασκάλ Μπρυκνέρ, υπερτονίζουν τα αρνητικά του δυτικού πολιτισμού και αποσιωπούν τα θετικά του: «Από τον υπαρξισμό ώς τον αποδομισμό», «ολόκληρη η νεωτερική σκέψη αναλώνεται στη μηχανική καταγγελία της Δύσης, υπογραμμίζοντας την υποκρισία, τη βιαιότητα και την ατιμία της. (…) Από το 1945 και μετά, η ήπειρός μας κατατρύχεται από το μαρτύριο της μεταμέλειας. (…) Το να γεννιέσαι Ευρωπαίος σημαίνει να κουβαλάς ένα ολόκληρο φορτίο από διαστροφές και ασχήμιες που σε σημαδεύουν σαν στίγματα. Σημαίνει πως αναγνωρίζεις ότι ο λευκός άνθρωπος έσπειρε την καταστροφή και τον θάνατο όπου πάτησε το πόδι του. Για τον Ευρωπαίο, “υπάρχω” σημαίνει κατ’ αρχάς “ζητώ συγγνώμη”».
Ευρωπαϊκά φάρμακα
Ο Γάλλος στοχαστής δεν αποσιωπά τις αρνητικές εκφράσεις του δυτικού πολιτισμού, αλλά τονίζει ότι και τα φάρμακα γι’ αυτές τις ασθένειες πάλι ευρωπαϊκά ήταν. Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι στο παρελθόν της Ευρώπης δεν υπάρχουν μόνο «ποτάμια αίματος και λάσπης», υπάρχει επίσης η πρόοδος του δικαίου και της δημοκρατίας.
«Η Ευρώπη», γράφει, «έχει γεννήσει τέρατα: ταυτόχρονα γέννησε και τις θεωρίες που μας βοηθούν να σκεφτόμαστε και να καταστρέφουμε τα τέρατα. (…) Παίρνοντας τη σκυτάλη από τους Αραβες και τους Αφρικανούς, εγκαθίδρυσε το υπερατλαντικό δουλεμπόριο, αλλά πρωτοστάτησε και στην κατάργηση της δουλείας και έδωσε τέλος στο δουλοκτητικό σύστημα πριν από τα άλλα έθνη. (…) Οι θρησκευτικοί πόλεμοι της Ευρώπης θα ευνοήσουν την κοσμική ιδέα, οι εθνικοί ανταγωνισμοί την ελπίδα για μια υπερεθνική κοινότητα, οι υπερπόντιες κατακτήσεις θα δημιουργήσουν το κίνημα κατά της αποικιοκρατίας, οι επαναστάσεις του 20ού αιώνα το κίνημα κατά του απολυταρχισμού. (…) Η Ευρώπη είναι το Ολοκαύτωμα συν η καταστροφή του ναζισμού, είναι τα γκουλάγκ συν η πτώση του Τείχους, οι αποικίες συν η κατάλυση της αποικιοκρατίας, η δουλεία και η κατάργησή της. Κάθε φορά που έχουμε μη συγκεκριμένη βιαιότητα όχι μόνο ξεπερνιέται, αλλά καθίσταται και παράνομη».