Απόσπασμα από τη δημοσιευμένη το 2045 «Ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων της Οξφόρδης:
«Οι αρχές του 2005 μπορούν να θεωρηθούν το απόγειο αυτού που τότε απεκαλείτο “το Ευρωπαϊκό Σχέδιο”. Την προηγούμενη άνοιξη, δέκα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης είχαν γίνει μέλη της Ε.Ε., καθιστώντας την τη μεγαλύτερη κοινοπολιτεία φιλελεύθερων Δημοκρατιών στην ευρωπαϊκή ιστορία. Αυτή η ένωση πρότεινε μία συνταγματική συνθήκη, ευρέως γνωστή ως το “Ευρωπαϊκό Σύνταγμα”. Ενα ενιαίο νόμισμα, το ευρώ, φάνηκε να λειτουργεί καλά, και χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα αισθάνθηκαν ότι συνέκλιναν με τον ιστορικό πυρήνα της Ευρώπης γύρω από τη Γερμανία, τη Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία. Για πολλούς Ευρωπαίους υπήρχε μια αίσθηση προόδου και αισιοδοξίας. Ορισμένοι υποστήριζαν ότι η Ε.Ε. έδειχνε τον δρόμο προς τα εμπρός για τον κόσμο, τόσο ως ένα βασισμένο σε κανόνες σύστημα για τη διεθνή τάξη όσο και ως ένα εγχώριο κοινωνικό μοντέλο. Στο Πεκίνο, η Ε.Ε. αντιμετωπιζόταν σοβαρά ως ένας πιθανός πόλος σε έναν πολυπολικό κόσμο απέναντι στον μονοπολικό κόσμο του Τζορτζ Γ. Μπους. Το ξέσπασμα της φιλευρωπαϊκής Πορτοκαλί Επανάστασης στην Ουκρανία έπεισε τον Ρώσο πρόεδρο, Βλαντιμίρ Πούτιν, ότι η φαινομενικά μαλακή, μεταμοντέρνα Ε.Ε. συνιστούσε πραγματική απειλή για τη δύναμή του. Ακόμη και ο σκεπτικιστής ιστορικός Τόνι Τζαντ έγραψε στην ιστορία του για την Ευρώπη μετά το 1945, η οποία δημοσιεύθηκε το 2005, ότι “ο 21ος αιώνας μπορεί να ανήκει ακόμη στην Ευρώπη».
Η πραγματικότητα
«Η επόμενη δεκαετία, ωστόσο, απέδειξε ότι επρόκειτο για μεγαλειώδεις ψευδαισθήσεις. Μια σειρά από κρίσεις, που ξεκίνησαν με την απόρριψη του Ευρωπαϊκού Συντάγματος με δημοψηφίσματα στη Γαλλία και την Ολλανδία και που συνεχίσθηκαν με μία δεκαετή κρίση της κακοσχεδιασμένης Ευρωζώνης, με την προσάρτηση τμημάτων της Ουκρανίας από τη Ρωσία, με τις ισλαμιστικές τρομοκρατικές επιθέσεις, με ένα βρετανικό δημοψήφισμα για αποχώρηση από την Ε.Ε., με εκατομμύρια πρόσφυγες να διαφεύγουν από τη μιζέρια της διαλυμένης από τον πόλεμο Μέσης Ανατολής και της φτωχής Αφρικής, καθώς και με τη ραγδαία ανάπτυξη των ευρωσκεπτικιστικών, ξενοφοβικών κομμάτων, άφησαν τους Ευρωπαίους ηγέτες να τρεκλίζουν.
Δυστυχώς, οι Ευρωπαίοι αρχηγοί, που συγκεντρώθηκαν στις Βρυξέλλες τον Δεκέμβριο του 2015 για μία από τις αμέτρητες συνόδους τους, απέτυχαν να αναγνωρίσουν το βάθος της υπαρξιακής κρίσης της Ενωσης, πόσο μάλλον να βρουν απαντήσεις που θα αντιμετώπιζαν αποτελεσματικά την απογοήτευση των λαών τους. Η Ε.Ε. δεν κατέρρευσε ξαφνικά σαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με ορδές βαρβάρων να καταλαμβάνουν τα γραφειοκρατικά ανάκτορα των Βρυξελλών. Η παρακμή της έμοιαζε με αυτήν της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: όλες αυτές οι επίσημες συνθήκες, οι τελετές και τα ιδρύματα παρέμειναν τυπικά στη θέση τους, αλλά όλο και περισσότερο έχαναν το περιεχόμενό τους και καταληστεύονταν από την αληθινή τους σημασία. Κατ’ επέκταση, η οριστική απόφαση για τη διάλυση της Ε.Ε. το 2043 δεν ήταν, όπως και η διάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 1806, παρά η καθυστερημένη αναγνώριση όσων αποτελούσαν εδώ και καιρό πολιτική πραγματικότητα».
Κακοί οιωνοί
Κανείς δεν γνωρίζει το μέλλον. Τίποτα από όλα αυτά δεν είναι μοιραίο να συμβεί. Με βάση την παρούσα τάση, όμως, πρόκειται για ένα εύλογο σενάριο για το μέλλον της Ε.Ε. Αυτό είναι ένα μέλλον, ωστόσο, που θα πρέπει να κάνουμε τα πάντα για να αποτρέψουμε. Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ είχε πει ότι η Δημοκρατία είναι η χειρότερη πιθανή μορφή διακυβέρνησης, εκτός όλων των υπόλοιπων μορφών που έχουν δοκιμασθεί από καιρό σε καιρό. Η Ευρώπη στην οποία ζούμε σήμερα είναι η χειρότερη πιθανή Ευρώπη, εκτός από όλες τις άλλες Ευρώπες που έχουν δοκιμασθεί κατά καιρούς. Καμία ευρωπαϊκή συμμαχία, αυτοκρατορία, κοινοπολιτεία ή κοινότητα δεν έχει αντέξει για πάντα, αλλά πρέπει να θέλουμε αυτή που έχουμε να αντέξει όσο περισσότερο μπορεί.
Η διατύπωση αυτή μπορεί να θεωρηθεί από πολλά μέλη της ευρωπαϊκής ελίτ σκοτεινά απαισιόδοξη, ακόμη και ηττοπαθής. Ορισμένοι θα μου καταλογίσουν μια «πολύ βρετανική οπτική», ενσαρκώνοντας με αυτό τον τρόπο το είδος της εθνικής προκατάληψης που υποστηρίζουν ότι κατατροπώνουν. (Εάν σκοπεύουμε να φτιάξουμε ένα κοινό ευρωπαϊκό σπίτι, χρειάζεται να αναγνωρίσουμε ο ένας τον άλλο ως Ευρωπαίο, που κρίνεται με βάση την προσωπική του βιογραφία και όχι το εθνικό του διαβατήριο ή τις πολιτικές της παρούσας κυβέρνησής του.)
Στην πραγματικότητα, αυτού του τύπου ο απαισιόδοξος ρεαλισμός αποτελεί ένα πιο στέρεο θεμέλιο πάνω στο οποίο μπορεί να χτισθεί ξανά το ασταθές ευρωπαϊκό σχέδιο, αντί των ευσεβών πόθων που χαρακτηρίζουν ακόμη μεγάλο μέρος της ευρω-ρητορικής.
Η Ευρώπη βρίσκεται σε κακή κατάσταση: η αρχή της ανάρρωσης ξεκινά με την αναγνώριση της σοβαρότητας της ασθένειας και όχι με την άρνησή της. Είμαστε αντιμέτωποι με πολλαπλά προβλήματα –πρόσφυγες, ξενοφοβία, Ευρωζώνη, Ουκρανία, Brexit–, για τα περισσότερα από τα οποία δεν υπάρχουν περιεκτικές λύσεις, μόνο «μερικευτικές» που μας επιτρέπουν να συνεχίζουμε. Δεν είναι καιρός για μεγαλόπρεπα σχέδια. Ξανά και ξανά συναντώ συναδέλφους που επιστρέφουν σε κάποια εκδοχή της ιδέας ενός ευρωπαϊκού πυρήνα που θα προχωράει μπροστά σε όλα τα μέτωπα, με τους υπόλοιπους να ακολουθούν υποχρεωτικά σε μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων ή, αν επιλέξουν να μην ακολουθήσουν, να παραμείνουν απλά στους εξώτερους δακτυλίους δύο ή περισσότερων ομόκεντρων κύκλων. Αυτό δεν συμβαίνει και δεν πρόκειται να συμβεί.
Τα δύο νήματα
Η απόρριψη μιας ρητορικής για προοδευτικά μεγάλα σχέδια δεν είναι απλώς μια επιστροφή στον αποσπασματικό πραγματισμό. Δύο νήματα δένουν όλα τα διαφορετικά υφάσματα: το ένα είναι το νέο μέλλον και το άλλο είναι ένα παρελθόν που μπορεί να επιστρέψει για να μας στοιχειώσει.
Απέναντι στις αναδυόμενες δυνάμεις της Κίνας, της Ινδίας και της Βραζιλίας, όχι μόνο η Ευρώπη, αλλά ολόκληρη η Δύση δεν αποφασίζει πια. Σε αυτόν τον κόσμο γιγάντων, όλες οι ευρωπαϊκές χώρες χρειάζονται μια κλίμακα που μόνο η Ενωση μπορεί να τους προσφέρει. Το επιχείρημα αυτό είναι πνευματικά συναρπαστικό, αλλά δημιουργεί ελάχιστη συναισθηματική έλξη σε έναν άνεργο νεαρό Ισπανό.
Το δεύτερο νήμα αφορά το ευρωπαϊκό παρελθόν που μπορεί να επιστρέψει στο μέλλον μας. Προσφάτως, βιώνουμε όλο και περισσότερες αναδρομές στο παρελθόν της βαρβαρότητας του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα. Πόλεμος στην Ουκρανία. Επαγγελματίες της μεσαίας τάξης να καταφεύγουν σε συσσίτια στην Αθήνα. Τρόμος στους δρόμους του Παρισιού. Το νεκρό προσφυγόπουλο στις ακτές μιας παραλίας της Μεσογείου.
Αντισημιτισμός, ρατσισμός και εκφράσεις χυδαίας προκατάληψης ενάντια στους μουσουλμάνους, που μπορεί να ντροπιάσουν ακόμη και τον Ντόναλντ Τραμπ. Ακόμη θεωρούμε ότι όλα αυτά είναι εξαιρέσεις, αλλά τι θα συμβεί εάν γίνουν ο κανόνας;
Το σχέδιο μιας ευρωπαϊκής πολιτικής κοινότητας είναι ασυνήθιστο επειδή ο εχθρός του, ο «άλλος» απέναντι στην ταυτότητά του, είναι το ίδιο του το παρελθόν. Εδώ και τρεις γενιές, οι προσωπικές μνήμες του πολέμου, της κατοχής, του Ολοκαυτώματος και των φασιστικών και κομμουνιστικών δικτατοριών αποτελούν τη βαθύτερη κινητήρια δύναμη για την υποστήριξη προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Καθώς οι περισσότεροι νέοι Ευρωπαίοι δεν έχουν πλέον αυτή την ατομική μνήμη, χρειαζόμαστε περισσότερο από ποτέ τη συλλογική μνήμη, που αποκαλούμε Ιστορία. Δεν είναι πολύ αργά για να ξαναγράψουμε την «Ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης» της Οξφόρδης του 2045, αλλά δεν έχουμε έως το 2045 για να το κάνουμε.
*Ο Timothy Garton Ash είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και Senior Fellow στο ερευνητικό Hoover Institution του Πανεπιστημίου Στάνφορντ.