ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ
Υπό το φως του μυθιστορήματος
εκδ. Πόλις
Δεν χωρά αμφιβολία πως ο φοιτητής, ο φιλόλογος και ο μέσος αναγνώστης των τελευταίων 50 χρόνων έρχονται αυτονόητα σε επαφή με κάθε είδους λογοτεχνική κριτική προσέγγιση (αισθητική, φορμαλιστική, στρουκτουραλιστική, κοινωνιολογική, μαρξιστική, φροϋδική, της Νέας Κριτικής, της αναγνωστικής ανταπόκρισης, του φύλου, κ.ά.), εκτός από μία: τη λογοτεχνική κριτική του ηθικού προτάγματος. Υστερα από κυριαρχία εκατονταετιών, οι εκδηλώσεις της κριτικής των ethics και της morality υποχώρησαν. Γεγονός όχι απροσδόκητο, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας την κάμψη της πίστης και των υπερβολών της, αν συνυπολογίσουμε την εισβολή των ψυχικών επιστημών και την άρση των ενοχών και των αναστολών, αν συλλογιστούμε την έμφαση που έδωσε στον αισθητισμό ο καλλιτεχνικός μοντερνισμός, αν συνυπολογίσουμε τον επίμονο θετικισμό που κυριάρχησε στην καλλιέργεια της κριτικής στο μεγαλύτερο τμήμα του 20ού αιώνα και αν, τέλος, προσμετρήσουμε την ιδιαίτερη τάση του παράδοξα ανέμελου σχετικισμού που επικράτησε τα τελευταία 50 χρόνια.
Γι’ αυτό ακριβώς η φωνή των κριτικών κειμένων του Σταύρου Ζουμπουλάκη διαθέτει παράξενη χροιά, όχι χρώμα παλαιικό αλλά ωσάν να φθάνει ως εμάς από μακριά, όχι ως λόγος μιας άλλης εποχής αλλά ωσάν να ακούγεται από μιαν επικράτεια της ύπαρξης, την οποία είχαμε σχεδόν ξεχάσει, καθώς αναδεικνύει ζητήματα που σχετίζονται με ανήκουστα διλήμματα. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, καθώς η λογοτεχνική κριτική του συγγραφέα εκπορεύεται από δύο πηγές εντελώς διάφορες από όσες τροφοδότησαν τη λογοτεχνική κριτική: από το προσωπικό θρησκευτικό συναίσθημα και από την ηθική φιλοσοφία.
Παρότι τα κείμενα του τόμου γράφτηκαν στο διάστημα μιας εικοσαετίας, το βιβλίο διαθέτει δομή. Το κύριο σώμα του ασχολείται με οκτώ συγγραφείς του 20ού αιώνα – τέσσερις προπολεμικούς και τέσσερις μεταπολεμικούς. Με εξαίρεση τον Μισέλ Ουελμπέκ και τον Οκτάβιο Πας, οι υπόλοιποι σχετίζονται στενότερα με τη θρησκευτικότητα και την εξ’ αυτής κοινωνική ταυτότητα – Γιόζεφ Ροτ, Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ και Φίλιπ Ροθ με την εβραϊκότητα και Γκράχαμ Γκριν, Φλάνερι Ο’Κόνορ και Μέριλιν Ρόμπινσον με τη χριστιανικότητα. Ενα εισαγωγικό κείμενο σχολιάζει θέσεις τεσσάρων κλασικών, Θερβάντες, Ντοστογιέφσκι και εν παρόδω Ντίκενς και Ουγκό, ενώ ένα επιλογικό κείμενο ανοίγεται σε υποθέσεις, υπογραμμίζοντας ανατρεπτικές σημερινές αλλαγές που εικάζεται πως θα επηρεάσουν το μυθιστόρημα στο μέλλον.
Παρά την ταυτότητα του εκπαιδευτικού και τη γερή φιλολογική σκευή του, ο Ζουμπουλάκης δεν είναι ούτε κανονιστικός ούτε ιστορικο-γραμματολογικός, αλλά βιωματικός. Είναι φυσικό, καθώς ο συγγραφέας ανήκει στην ισχυρότατη παράδοση των κλονισμένων, να ανήκει στη χορεία των μολυσμένων από την αμφιβολία, των συντετριμμένων από την αγωνία που κληροδότησε στον 20ό ο 18ος και ο 19ος αιώνας, όταν ο Θεός ως υπερβατική οντότητα αμφισβητήθηκε, η πίστη ως έσχατο νόημα κλονίστηκε, όταν φυτεύτηκε το σπέρμα της εξέγερσης και διατυπώθηκε το κατηγορητήριο εναντίον του Θεού – έξαλλο από την οδύνη της προδοσίας, σπαρακτικό από τη συντριβή της εγκατάλειψης και μανιασμένο από την οργή της αδικίας. Κι ακόμη ανήκει στην παράδοση των υπέρμαχων της ηθικής ευθύνης που ανακύπτει στην πρόσωπο με πρόσωπο συνάντηση του εγώ με τους άλλους και στην αναπόδραστη κατάρα που εμποδίζει τον άνθρωπο να αγαπήσει και να αγαπηθεί. Αυτός είναι ο υπαρξιακός Ζουμπουλάκης και δίπλα σε αυτόν στέκεται ο πολιτικός, ο στρατευμένος, ο πάντοτε εν εγρηγόρσει Ζουμπουλάκης – με τους επίκαιρους προβληματισμούς του ανάμεσα σε πολλούς γύρω από το ηθικό εβραϊκό πλεονέκτημα που δημιούργησε το Ολοκαύτωμα και τον διασκορπισμό του από το κράτος του Ισραήλ, και γύρω από τον αντισημιτισμό ως αναπόσπαστο συστατικό του ευρωπαϊκού πολιτισμού.