Ο ρόλος της προσοδοθηρίας στη σημερινή κρίση και παρακμή έχει παρουσιαστεί επαρκώς τα τελευταία χρόνια. Η οικονομική ανάλυση αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο ορισμένες ομάδες εξασφαλίζουν πόρους, στη δημιουργία των οποίων ελάχιστα έχουν συμβάλει. Η προσοδοθηρία προκαλεί παραμορφώσεις οι οποίες εμποδίζουν τη γενικότερη πρόοδο και προσαρμογή. Είναι, επίσης, πηγή μεγάλων αδικιών.
Τι γίνεται, όμως, όταν η πρόσοδος είναι εξωγενής, όπως η μεταπολεμική αμερικανική οικονομική βοήθεια ή το ευρωπαϊκό χρήμα; Αν χάρη στο έξωθεν «μάννα» εξασφαλίζονται η ευμάρεια και η κοινωνική συνοχή, με ποια επιχειρήματα μπορούν να πεισθούν οι πολίτες ότι η προσοδοθηρία πρέπει να καταπολεμηθεί; Για τους μεσογειακούς λαούς, εθισμένους στις ιστορικές ασυνέχειες, δηλαδή τις απρόβλεπτες καταστροφές ή διασώσεις από έξωθεν παρεμβάσεις, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις δεν συνιστούν πειστικό επιχείρημα. Η συλλογική προσοδοθηρία, δηλαδή η αναζήτηση προσόδου από το σύνολο και για το σύνολο του ελλαδικού πληθυσμού, δεν είναι νέο φαινόμενο· απλώς έφθασε στα ύψη μετά το 1981. Από την ίδρυσή της, η σύγχρονη Ελλάδα διαθέτει δύο μεγάλες πηγές προσόδου. Κατ’ αρχήν, ο συμβολικός ρόλος της Αρχαιότητας για την Ευρώπη εξασφαλίζει πολιτική, διπλωματική και οικονομική υποστήριξη, αναντίστοιχη προς τις ελληνικές επιδόσεις. Κατόπιν, η γεωστρατηγική θέση του ελλαδικού εδάφους συμβάλλει, επίσης, στην εξασφάλιση προσόδου. Τέλος, η ελλαδική κρατική προσοδοθηρία σχετίζεται με τον ρόλο των ιδρυτικών ελίτ, τους κληρονόμους της φαναριώτικης σχετικής τεχνογνωσίας.
Κατά την περίοδο 2009-2015 κατέρρευσε το πρόσφατο προσοδοθηρικό πλαίσιο. Το πολιτικό σύστημα, με τη συνήθη θεσμική χαρακτηριστική αδράνεια, φθείρεται επί έξι ολόκληρα χρόνια, καθώς αδυνατεί να συνεχίσει να αντλεί πρόσοδο από την Ευρώπη και το ευρώ. Τι πρέπει και τι μπορεί να προτείνει μια νέα πολιτική στους Ελληνες πολίτες; Ο ηθικοπλαστικός λόγος εναντίον της προσοδοθηρίας εν γένει ούτε στην εποχή μας αντιστοιχεί ούτε έχει απήχηση στο πολυμήχανο και καιροσκοπικό ελληνικό πνεύμα. Η επικείμενη αλλαγή εποχής στην ελληνική πολιτική συμπίπτει με ευρύτερες, βαθιές αλλαγές στο παγκόσμιο γεωοικονομικό και γεωπολιτικό περιβάλλον. Οι Ελληνες όχι μόνον δεν μπορούν, όπως απέδειξαν οι προσπάθειες δύο αιώνων, αλλά ούτε και πρέπει να μετατραπούν σε Γερμανούς. Οι λογικές του εκσυγχρονιστικού κρατισμού εντάσσονται σε έναν κόσμο ο οποίος αποχωρεί· δίνει τη θέση του στην ευελιξία, στην καινοτομία, στη διαμεσολάβηση, στην άυλη παραγωγή· κοντολογίς, στα δίκτυα – όχι στα εδάφη.
Η ευρωπαϊκή, ευρωγενής πρόσοδος στέρεψε ξαφνικά, αφήνοντας την ελληνική οικονομία ανίκανη να αντεπεξέλθει στον διεθνή ανταγωνισμό. Οι τρέχουσες πολιτικές αναλώνονται στην εξασφάλιση κάποιων τελευταίων προσοδοθηρικών ικμάδων. Είναι καιρός, όμως, να αναζητηθούν νέες πρόσοδοι. Το ζητούμενο δεν μπορεί να είναι η λιτότητα και η σκληρή εργασία ενός ελλαδικού πληθυσμού, αποκομμένου από τον κόσμο. Αντιθέτως, πρέπει να αξιοποιηθούν τα θεσμικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του, ώστε να εντοπιστούν νέες μορφές προσόδου. Αρκεί να περιηγηθεί κανείς στα νέα γεωοικονομικά τοπία για να ανακαλύψει συγκλίσεις ανάμεσα στην ελληνική οικονομική και κοινωνική παιδεία, το λεγόμενο «ελληνικό δαιμόνιο», και στις παγκόσμιες εξελίξεις.
Προϋπόθεση γι’ αυτό αποτελεί το άνοιγμα, πολιτική με πολύ ευρύτερη έννοια από μιαν απλή οικονομική εξωστρέφεια. Η Ελλάδα μπορεί να στηριχτεί στις εξωελλαδικές ελληνικές δυνάμεις, τη διασπορά και τη ναυτιλία, από τις οποίες την αποξένωσε η περίκλειστη ευρωγενής προσοδοκρατία. Μπορεί, επί παραδείγματι, να αναπτύξει καινοτόμες δραστηριότητες με τη συνδρομή της ελληνικής τεχνολογικής και ακαδημαϊκής διασποράς, όπως έχει επιτύχει το Ισραήλ στον τομέα της πληροφορικής. Αυτή η μορφή της εισαγωγής τεχνογνωσίας, για την οποία δεν έχει συμβάλει η ελλαδική κοινωνία, αποτελεί μια νέα πηγή προσόδου. Μπορεί, επίσης, να αναδειχθεί σε περιφερειακό κέντρο πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, ανοίγοντας εγχώρια παραρτήματα μεγάλων ξένων πανεπιστημίων. Οπως έχει δείξει ο Σάμιουελ Χάντιγκτον, η σύγχρονη ενεργός αλληλεγγύη στηρίζεται περισσότερο στην πολιτισμική και λιγότερο στη γεωγραφική εγγύτητα. Η συνεπαγόμενη ισχυροποίηση των διασπορικών δικτύων και ταυτοτήτων δημιουργεί για τον ελλαδικό χώρο και τον πληθυσμό του νέες δυνατότητες προσόδου. Καθώς αντικαθίσταται η πρόσοδος, η οποία ελέγχεται και διανέμεται από το κράτος, δηλαδή οι επιδοτήσεις και τα δάνεια, από «δικτυωτές» μορφές, η νέα ανοικτή προσοδοθηρία συνεπάγεται περιορισμό του κρατισμού και της πελατειακής συμπεριφοράς. Το νέο πολιτικό «αφήγημα» οφείλει να αναδείξει τις δυνατότητες για ανανέωση και όχι κατάργηση της προσόδου. Πρέπει, όμως, ταυτοχρόνως να δείξει πώς η «εσωτερική» προσοδοθηρία, η οποία ευνοείται από το κλείσιμο, αποτελεί τροχοπέδη για την «εξωτερική» πρόσοδο. Μόνον επενδύοντας στις εκ κληρονομίας πολιτισμικές δομές, μέρος των οποίων αποτελούν, καλώς ή κακώς, η προσοδοθηρία και ο καιροσκοπισμός, μπορεί να κινητοποιηθεί εκ νέου η εν Ελλάδι δημιουργικότητα. Με τον τρόπο αυτό το δηλητήριο, το «φαρμάκι» της προσοδοθηρίας, μπορεί να εξελιχθεί σε ιαματικό «φάρμακο»-πρόσοδο.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).