Ο 48χρονος Αλεχάντρο Αραβένα έγινε ο πρώτος Χιλιανός και ο τέταρτος Λατινοαμερικανός, μετά τους θρύλους Λουίς Μπαραγάν, Οσκαρ Νιμάγιερ και Πάουλο Μέντες ντα Ρόσα, που κατέκτησε το Pritzker 2016, το μεγαλύτερο διεθνές βραβείο αρχιτεκτονικής. Φέτος είναι η χρονιά του, καθώς θα διατελέσει και καλλιτεχνικός διευθυντής της 15ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας που ξεκινάει τον Μάιο.
Γεννημένος στο Σαντιάγο, σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Χιλής, Ιστορία και Θεωρία στο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής της Βενετίας (IUAV) και Χαρακτική στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της ίδιας πόλης. To 2000 κέρδισε το βραβείο του καλύτερου νέου Χιλιανού αρχιτέκτονα, ενώ το 2001 ίδρυσε την Elemental μαζί με τον μηχανικό υποδομών Andrés Iacobelli.
Η διεθνής αναγνώριση ήρθε το 2008, στην 11η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας. Τη χρονιά που η Ελλάδα συμμετείχε με το ανώδυνο «Athens by Sound», μια ηχητική διαδραστική εγκατάσταση ενός εναλλακτικού αθηναϊκού χάρτη, και ο σταρ αρχιτέκτονας Φρανκ Γκέρι κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα, μια σχεδόν άσημη ομάδα, η Elemental, με διευθυντή τον Αλεχάντρο Αραβένα, έφυγε κρατώντας τον Αργυρό Λέοντα για το συγκρότημα κοινωνικής κατοικίας Quinta Monroy στο Ικίκε. Ενα έργο που προσέφερε πρωτοποριακές λύσεις στο στεγαστικό πρόβλημα της Χιλής και επανέφερε στη διεθνή συζήτηση, έστω και αμυδρά, τον κοινωνικό ρόλο του αρχιτέκτονα.
«Προσπαθούμε να κάνουμε αποτελεσματικές και αποδοτικές παρεμβάσεις στην ποιότητα ζωής των φτωχότερων μέσω συγκεκριμένων προγραμμάτων. Η Elemental είναι μια κερδοσκοπική εταιρεία κοινωνικού συμφέροντος. Είμαστε μια ομάδα Χιλιανών αρχιτεκτόνων και μηχανικών, που συνεταιριζόμαστε με το Καθολικό Πανεπιστήμιο και τη χιλιανή εταιρεία πετρελαίου Copec, προσπαθώντας να κάνουμε όσο το δυνατόν αποδοτικότερη χρήση των επιχορηγήσεων που η κυβέρνηση της Χιλής δίνει στις φτωχές οικογένειες, με σκοπό να τις εντάξει στη διαδικασία της αστικοποίησης» επισημαίνει ο ίδιος.
Κοινωνική κατοικία
Στις ακτές του Ειρηνικού Ωκεανού, δυτικά της ερήμου Ατακάμα, η Quinta Monroy στο Ικίκε (2004) φιλοξενεί 100 οικογένειες, προτείνοντας ένα νέο οικονομικό οικιστικό μοντέλο. Η πειραματική κοινωνική κατοικία του Αραβένα επενδύει κυρίως στην αγορά γης προτείνοντας ταυτόχρονα έναν πρωτοποριακό τρόπο ανοικοδόμησής της, αξιοποιώντας στο μέγιστο τον χαμηλό προϋπολογισμό των 7.500 δολ. κρατικής επιδότησης. Μακριά από τη λογική της λατινοαμερικάνικης φαβέλας στις παρυφές των πόλεων, τα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας της Elemental υλοποιούνται εγγύτερα στο κέντρο πόλης, συμπαρασύροντας μια σειρά από καλύτερες συνθήκες διαβίωσης άρρηκτα δεμένες με την πρόσβαση σε συγκοινωνίες, σχολεία και εργασία.
Η ιδέα της «μισής καλής κατοικίας» και της «σταδιακής στέγασης» αποτελεί σχέδιο-επανάσταση στην κοινωνική στέγαση. Ιεραρχώντας τις ανάγκες και τις προτεραιότητες, αρχικά προδιαγράφεται και υλοποιείται το βασικό κέλυφος –ο σκελετός από σκυρόδεμα– και ολοκληρώνεται το μισό τμήμα του σπιτιού: υποδομές, κουζίνα και μπάνιο. Το υπόλοιπο μισό κατασκευάζεται σταδιακά από τους χρήστες ανάλογα με την οικονομική τους ευχέρεια. Ο μορφολογικός πλουραλισμός της σύνθεσης που γεννιέται από τις διαφορετικές επιθυμίες των κατοίκων αναμετριέται με μια ενιαία αρχιτεκτονική ταυτότητα που δίνει αξία στην κλίμακα, τη δομική αναλογία των όγκων, την εναλλαγή κενών και πλήρων και την κατασκευαστική ποιότητα, αξιοποιώντας στο έπακρο την ιδέα του ανοιχτού και προσαρμοστικού συστήματος.
Ο Αραβένα χρησιμοποιεί καινοτόμα αρχιτεκτονικά εργαλεία για να δημιουργήσει ένα ευέλικτο και οργανικό μοτίβο στο οποίο οι κάτοικοι οικοδομούν πρώτα απ’ όλα την ίδια τους τη ζωή. Το αειφόρο σχέδιο αστικής ανασυγκρότησης της πόλης Constituciοn, που ολοκληρωτικά διαλύθηκε μετά τον σεισμό και το τσουνάμι το 2010, αποτελεί ένα ακόμη πείραμα αστικού συμμετοχικού σχεδιασμού: μια μαζική πλατφόρμα αποτύπωσης συλλογικών επιθυμιών και αναγκών των κατοίκων. Με αφετηρία το συγκρότημα Villa Verde 484 κατοικιών, το νέο Πολιτιστικό Κέντρο αλλά και τον Παραλιακό Περίπατο, η Elemental αναζητεί έναν νεωτερικό τρόπο με τον οποίο η αρχιτεκτονική μπορεί να ανακατασκευάσει κοινότητες και να αναστοχαστεί πάνω στις τοπιογραφίες των πόλεων.
«Οι πόλεις είναι ένας ισχυρός φορέας δημιουργίας πλούτου, ένας συντομότερος δρόμος προς την ισότητα. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, πρέπει να δημιουργήσουμε καλύτερες πόλεις με καλούς δημόσιους χώρους, ικανοποιητικά συστήματα μεταφοράς, ωραίες γειτονιές, ασφαλή και βιώσιμα περιβάλλοντα. Οχι μόνο για την ελίτ. Οι πόλεις πρέπει να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των φτωχών τώρα· όχι να περιμένουμε την αναδιανομή πλούτου. Προσδιορίζοντας τις “αστικές ευκαιρίες”, θα μπορέσουμε να χρησιμοποιήσουμε τις πόλεις σαν τον σύντομο δρόμο, για να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης αυτών που το έχουν πραγματικά ανάγκη» τονίζει ο Αραβένα.
Ευαίσθητη ελίτ
Ο Αραβένα έχει κατηγορηθεί ότι προτάσσει την αφύπνιση της κοινωνικής συνείδησης με τη ματιά περισσότερο μιας «ευαίσθητης ελίτ», παρά ενός ειλικρινούς εκφραστή μιας συλλογικής διαδικασίας που θέλει να αλλάξει τον κόσμο από τα κάτω. Του χρεώνουν πως είναι κληρονόμος μεγάλης εταιρείας εξόρυξης και επεξεργασίας χαλκού, από αυτές που εμπορεύονται μετοχές πόσιμου νερού, το οποίο σημειωτέον έχει ιδιωτικοποιηθεί πλήρως στη Χιλή. Οι υδάτινοι πόροι έχουν μετατραπεί από δημόσιο αγαθό σε ιδιοκτησία, με το «δικαίωμα νερού» να κοστίζει πολλές φορές όσο μια κατοικία.
Σειρά γεγονότων επίσης θολώνουν τη διαφάνεια με την οποία ανέλαβε σημαντικά έργα που απογείωσαν την καριέρα του: η Σχολή Μαθηματικών, η Ιατρική, η Αρχιτεκτονική Σχολή, το Κέντρο Καινοτομίας – Anacleto Angelini και οι Σιαμέζοι Πύργοι του Ψηφιακού Τμήματος Ερευνας είναι όλα παραρτήματα του ιδιωτικού Καθολικού Πανεπιστημίου του Σαντιάγο, από το οποίο αποφοίτησε και στο οποίο είναι καθηγητής αρχιτεκτονικής. Ο πρώην συνιδρυτής της Elemental, Andres Iacobelli, γενικός γραμματέας προγραμμάτων στέγασης και πολεοδομίας της Χιλής το 2010, του ανέθεσε το μεγα-έργο της ανακατασκευής της πόλης Constituciοn. Αμφίσημο επίσης το γεγονός ότι ο Αραβένα διετέλεσε μέλος της κριτικής επιτροπής των βραβείων Pritzker από το 2009 ώς το 2015, και φέτος κέρδισε ο ίδιος το βραβείο.
Το όνομά του φιγουράρει παντού, με εκείνα των συνεργατών του αρχιτεκτόνων στην Elemental, Gonzalo Arteaga, Juan Cerda, Victor Oddu και Diego Torres να αγνοούνται. Ο συγκεντρωτισμός ενδεχομένως αντιπαρατίθεται με τη ρητορική του περί συλλογικότητας και περισσότερο εμμένει στην προβολή της ατομικής ιδιοφυΐας.
Pop icon σκεπτόμενης αρχιτεκτονικής
Απόλυτος εκφραστής μιας ουμανιστικής αρχιτεκτονικής που κατακτά βραβεία και τίτλους με ιλιγγιώδη ταχύτητα, ο Αραβένα ενσαρκώνει την κοινωνική συνείδηση του αρχιτέκτονα που ανταποκρίνεται στις μεγάλες προκλήσεις του 21ου αιώνα: οικολογική καταστροφή, φτώχεια, πόλεμος, φυσικές καταστροφές, αύξηση του πληθυσμού των πόλεων, μεταναστευτικές ροές, παγκόσμια κρίση στέγασης.
Γοητευτικός και χαρισματικός, ο Αραβένα γίνεται το πρότυπο ενός εναλλακτικού σταρ-αρχιτέκτονα. Στο πρόσωπό του αντικαθρεφτίζεται το νέο pop icon μιας πολιτικά σκεπτόμενης αρχιτεκτονικής. Η πρόσφατη βράβευσή του, αλλά και της λονδρέζικης κολεκτίβας των Assemble με το Τέρνερ 2015, καταδεικνύει την ανάγκη να εναρμονιστούν τα διεθνή βραβεία με τον κοινωνικό αναβρασμό. Η κοινωνική ευαισθησία μετατρέπεται σε τρέντι αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική τάση.
Παρά τις όποιες αντιφάσεις, η βράβευση του Αραβένα δεν παύει να είναι ένα κάλεσμα αφύπνισης: ανοίγει τη διεθνή συζήτηση για τον ρόλο του αρχιτέκτονα σε συνθήκες κρίσης. Η αρχιτεκτονική πρέπει να εκμεταλλευτεί αυτή τη μετατόπιση προς όφελος της κοινωνίας. Μακριά από την ευδαιμονική λάμψη ενός απαστράπτοντος παρελθόντος, νοούμενη ίσως ως «ο συντομότερος δρόμος προς την ισότητα», η αρχιτεκτονική καλείται να επινοήσει νέα αρχιτεκτονικά εργαλεία και να αξιοποιήσει αλληλοσυμπληρούμενα συστήματα και παραγόμενα μέσα, ποντάροντας στη δύναμη της σύνθεσης, της συμμετοχής και της συλλογικότητας. Η λογική «do tank» της Elemental ενδεχομένως απαντά στο αίτημα ενοποίησης θεωρίας και δράσης.
Εκτός των συγκροτημάτων κοινωνικής στέγασης που πλέον αριθμούν πάνω από 2.500 κατοικίες στη Χιλή και στο Μεξικό, μερικά από τα τελευταία έργα της Elemental περιλαμβάνουν κοιτώνες του Πανεπιστημίου St. Edward’s στο Τέξας, σχολεία και πάρκα στη Χιλή, την Καμπίνα του Συγγραφέα για το Ιδρυμα Jan Michalski στην Ελβετία, σχεδιασμό καθισμάτων για τη Vitra με έμπνευση από τους Ινδιάνους Αγιορέο της Παραγουάης, ενώ αναμένεται το νέο κτίριο γραφείων της φαρμακευτικής εταιρείας Novarti στη Σαγκάη.