Καθημερινά στις 7 π.μ., ένα φορτηγάκι, κρατώντας χαμηλή ταχύτητα μέσα στην πόλη Πιρασικάμπα της νοτιοανατολικής Βραζιλίας, μεταφέρει ένα πολύτιμο φορτίο με κουνούπια. Περισσότερα από 100.000 από αυτά απελευθερώνονται από τα πλαστικά δοχεία, δραπετεύουν από τα παράθυρα του βαν και ξεκινούν την αναζήτηση συντρόφων.
Ομως, αυτά δεν είναι συνηθισμένα κουνούπια. Εχουν τροποποιηθεί γενετικά ώστε να μεταφέρουν ένα θανατηφόρο γονίδιο στους απογόνους τους, οι οποίοι πεθαίνουν πριν φτάσουν στην ενηλικίωση. Σε δοκιμή μικρής κλίμακας, η προσέγγιση αυτή φαίνεται να μειώνει τους πληθυσμούς των κουνουπιών κατά τουλάχιστον 80%.
Τα έντομα-προϊόντα βιοτεχνολογίας μπορούν να αποτελέσουν ένα από τα πιο αποτελεσματικά όπλα στον μακροχρόνιο πόλεμο μεταξύ ανθρώπων και κουνουπιών, στον οποίο κάθε χρόνο χάνουν τη ζωή τους χιλιάδες άνθρωποι. Τα κουνούπια μεταφέρουν την ελονοσία, τον δάγκειο πυρετό και άλλες σοβαρές νόσους και γι’ αυτό τα αποκαλούν το πιο θανάσιμο «ζώο» στον κόσμο.
Η μάχη έχει γίνει ξαφνικά πιο επιτακτική από ό,τι την περιέγραψε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, όταν μίλησε για «εκρηκτική» εξάπλωση του κουνουπιού που φέρει τον ιό Ζίκα στη Βραζιλία και σε άλλα μέρη της Λατινικής Αμερικής. Οι ειδικοί λένε ότι χρειάζεται να επιστρατευθούν νέες μέθοδοι, διότι οι κοινές πρακτικές, δηλαδή η χρήση εντομοκτόνων και η απομάκρυνση του λιμνάζοντος ύδατος, όπου αναπαράγονται τα κουνούπια, δεν έχουν αποδειχθεί επαρκείς. «Επειτα από μάχη 30 ετών, την περασμένη χρονιά στη Βραζιλία είχαμε πάνω από δύο εκατομμύρια κρούσματα δάγκειου πυρετού», αναφέρει ο δρ Artur Timerman, ειδικός στις μεταδοτικές ασθένειες από το Σάο Πάολο.
Εναλλακτικές μέθοδοι
Οσον αφορά στις νέες προσπάθειες, εκκρεμεί να αποδειχθεί η αποτελεσματικότητά τους, και κάτι τέτοιο θα πάρει μερικά χρόνια. Μια εναλλακτική μέθοδος του ελέγχου των κουνουπιών αποτελεί ένα εμβόλιο κατά του Ζίκα, το οποίο όμως δεν αναμένεται να κυκλοφορήσει σύντομα. Οι ειδικοί λένε ότι για την ώρα οι βέλτιστοι τρόποι πρόληψης είναι η εντατικοποίηση της χρήσης των παλαιών μεθόδων ελέγχου των κουνουπιών και η μείωση της πιθανότητας να τσιμπηθεί κάποιος από κουνούπι, χρησιμοποιώντας εντομοαπωθητικά και φορώντας μακρυμάνικα ρούχα.
Επίσης, συμβουλεύουν τις γυναίκες να μη μείνουν έγκυοι ή εάν ήδη εγκυμονούν να αποφύγουν τις πληγείσες περιοχές, αφού υπάρχουν έντονες υποψίες πως ο ιός οδηγεί στη γέννηση παιδιών με ανωμαλίες, όπως μικροκεφαλία και εγκεφαλικές βλάβες.
Το βασικό είδος κουνουπιού που μεταφέρει τον ιό Ζίκα, όπως και τον δάγκειο, τον ιό Τσικουνγκούνια και τον ιό του κίτρινου πυρετού, είναι το Aedes aegypti, ένας ιδιαίτερα πανούργος εχθρός. Προτιμά τις αστικές περιοχές και τσιμπά συνήθως ανθρώπους, με αποτέλεσμα να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό στη μετάδοση ασθενειών. Τσιμπάει την ημέρα, με αποτέλεσμα οι κουνουπιέρες –ένας κοινός τρόπος προστασίας απέναντι στα κουνούπια που μεταφέρουν την ελονοσία και «χτυπούν» τη νύχτα– να μη φέρνουν αποτελέσματα. Αναπαράγεται σε μικρά δοχεία νερού, όπως γλάστρες, τενεκεδάκια και λάστιχα που συγκρατούν το νερό της βροχής.
«Εχω δει κουνούπια aedes aegypti να ζευγαρώνουν μέσα σε χρησιμοποιημένα κουτάκια αναψυκτικού», σημειώνει ο Joseph M. Conlon, τεχνικός σύμβουλος της αμερικανικής Ενωσης Ελέγχου Κουνουπιών.
Τα γενετικώς τροποποιημένα κουνούπια Aedes aegypti αναπτύχθηκαν από τη βρετανική εταιρεία Oxitec, με σκοπό να πολεμήσουν τον δάγκειο, μπορούν όμως να χρησιμοποιηθούν και για να περιοριστεί η μετάδοση του Ζίκα.
Από τον περασμένο Απρίλιο, απελευθερώνονται τέτοια κουνούπια σε μια γειτονιά της Πιρασικάμπα, όπου κατοικούν 5.000 άνθρωποι. Σύμφωνα με την εταιρεία, έως το τέλος του 2015, παρατηρήθηκε μείωση της τάξεως του 82% στις προνύμφες άγριων κουνουπιών, σε αντίθεση με τις προνύμφες που κληρονόμησαν το θανατηφόρο γονίδιο. Η Oxitec και ο δήμος της Πιρασικάμπα αποφάσισαν τον Ιανουάριο να επιμηκύνουν το πρόγραμμα για έναν ακόμη χρόνο και θα το επεκτείνουν ώστε να καλύψει μια περιοχή στην οποία κατοικούν 60.000 άνθρωποι. Η εταιρεία, η οποία πέρυσι εξαγοράστηκε από την αμερικανική εταιρεία βιοτεχνολογίας Intrexon, ονομάζει το δημιούργημά της «φιλικό Aedes aegypti» και επισημαίνει πως απελευθερώνει μόνο αρσενικά κουνούπια, τα οποία δεν τσιμπούν. Επίσης, λέει ότι η λύση αυτή είναι φιλική προς το περιβάλλον διότι στοχεύει σε ένα μόνο είδος, ενώ οι χημικοί ψεκασμοί επηρεάζουν πολλούς τύπους οργανισμών.
Τα μολύνουν… με βακτήριο
Μια άλλη προσέγγιση, η οποία δοκιμάζεται σε μια γειτονιά του Ρίο ντε Τζανέιρο, είναι η μόλυνση των κουνουπιών με Wolbachia, ένα βακτήριο που δεν θα τα έπληττε σε φυσιολογικές συνθήκες. Με το που μολύνονται τα κουνούπια παύουν να κολλούν και να μεταφέρουν ιούς με την ίδια ευκολία. Τα βακτήρια αυτά μπορούν να «περάσουν» στην επόμενη γενιά μέσω των αυγών, οπότε διαδίδονται μέσα στον πληθυσμό των κουνουπιών.
«Το καλό αυτής της μεθόδου είναι ότι είναι βιώσιμη, φτάνει να την εισαγάγει κανείς στο περιβάλλον και μετά προσφέρει συνεχή προστασία», υποστηρίζει ο Scott O’ Neill από το πανεπιστήμιο Monash της Αυστραλίας και επικεφαλής του προγράμματος «Eliminate Dengue» («Εξάλειψε τον δάγκειο»), το οποίο εφαρμόζει την προσέγγιση με το Wolbachia και χρηματοδοτείται από το Ιδρυμα Bill & Melinda Gates, μεταξύ άλλων.
Ο δρ Paulo Gadelha, πρόεδρος του Ιδρύματος Oswaldo Cruz, ενός ερευνητικού ινστιτούτου υπό το βραζιλιάνικο υπουργείο Υγείας, λέει ότι τα αρχικά αποτελέσματα της μεθόδου στη χώρα του ήταν ικανοποιητικά και ότι υπάρχουν σχέδια να δοκιμαστεί σε μεγαλύτερη κλίμακα.