Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να διαβάζεται σήμερα ο Θουκυδίδης, αλλά εδώ θα ήθελα να εστιάσω μονάχα σε έναν, λόγω της σημασίας που έχει στη σημερινή εποχή.
Το 1943, ο Αμερικανός ψυχολόγος Abraham Maslow ταξινόμησε τις ανθρώπινες ανάγκες βάσει μιας ιεραρχίας, η οποία συμπεριελάμβανε, όπως θα περίμενε κανείς, την ασφάλεια, την τροφή και την αυτοπραγμάτωση. Αυτό που κάνει εντύπωση, όμως, είναι ότι όρισε την αυτοπραγμάτωση ως «ουσιώδη ανάγκη» και υποστήριξε ότι μπορεί συχνά να προηγείται της ασφάλειας για μερικούς ανθρώπους. Για παράδειγμα, ας λάβουμε υπ’ όψιν τους πρώτους χριστιανούς μάρτυρες που πέθαναν για την αλήθεια της πίστης τους ή τους πρώτους σταυροφόρους που παράτησαν τις οικογένειες και τις περιουσίες τους για να απελευθερώσουν την Ιερουσαλήμ. Με δεδομένη την εμμονή μας στην έννοια της ασφάλειας, η ιδέα τού να βρίσκει κάποιος νόημα στον θάνατο μοιάζει παράλογη, και γι’ αυτό τον λόγο οι τζιχαντιστές μάς φαίνονται ταυτόχρονα τόσο μυστηριώδεις και τρομακτικοί.
Γιατί, λοιπόν, προχωρούν σε αυτές τις ενέργειες; Δεν γνωρίζουμε πραγματικά, και είναι δύσκολο να προχωρήσουμε σε εκτιμήσεις. Προέρχονται τόσο από φτωχές όσο και από αρκετά πλούσιες χώρες· τόσο από φιλελεύθερα όσο και από απολυταρχικά καθεστώτα. Δεν έχουμε επαρκή γνώση ή φαντασία ώστε να συλλάβουμε το φαινόμενο, όμως η πλήξη είναι πιθανότατα ένας σημαντικός παράγοντας που πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν. Αυτοί οι άνθρωποι, απαλλαγμένοι από το προβλεπόμενο και ελεγχόμενο περιβάλλον, έχουν τη δυνατότητα να δώσουν νόημα στη ζωή τους για πρώτη φορά. Αλλά πριν αποθαρρυνθούμε και εγκαταλείψουμε την κατανόηση του φαινομένου, οφείλουμε να διαβάσουμε τον Θουκυδίδη. «Υπήρχαν πολλοί νέοι άνθρωποι που ποτέ δεν είχαν βρεθεί σε πόλεμο, και συνεπώς ήταν κάθε άλλο παρά απρόθυμοι να συμμετάσχουν σε αυτόν». Αυτή η φράση από το έργο του Θουκυδίδη «Ιστορίαι» είναι χαραγμένη στον τοίχο του Αυτοκρατορικού Πολεμικού Μουσείου στο Λονδίνο, γιατί εξηγεί από μόνη της τους λόγους για τους οποίους οι πόλεμοι ξεσπούν και περιγράφει τη φύση του ανθρώπου. Και ενώ μια γενιά μεγαλωμένη με τους Βρετανούς ποιητές του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ίσως βρίσκει τη φράση περίεργη, στην πραγματικότητα δεν είναι. Πολλοί νέοι άνθρωποι μπορεί να μην τα καταφέρουν να επιστρέψουν ή ενδέχεται να γυρίσουν σπίτι απογοητευμένοι, αλλά για μερικούς τυχερούς ο πόλεμος είναι ό,τι ήλπιζαν ότι μπορεί να είναι, και ακόμη παραπάνω.
Ο Peter Tooley ισχυρίζεται ότι η πλήξη είναι μια έννοια που κρύβει μια σειρά ανεξάρτητων διαταραχών, συμπεριλαμβανομένων της απογοήτευσης και της κατάθλιψης. Επιπλέον, η πλήξη μπορεί να εξαφανιστεί πολύ γρήγορα και να μετατραπεί σε ένα τοξικό μείγμα δυσαρέσκειας και κακόβουλης πρόθεσης. Η στροφή προς τον τζιχαντισμό ίσως να μην είναι ακριβώς η ιδανική διέξοδος, αλλά προσφέρει κάποιο είδος διαφυγής που συνεπάγεται μια μετάβαση από την προσωπική αποξένωση στη χαρά της συμμετοχής σε μια ομάδα. Στο βιβλίο του «Μιλώντας στον εχθρό» (Talking to the Enemy), o Scott Atran επιμένει ότι οι περισσότεροι τζιχαντιστές ενδιαφέρονται πολύ λιγότερο για τη θρησκεία απ’ ό,τι για τη συλλογική αλληλεγγύη. Η τεχνολογία επιτρέπει την επαφή του ενός με τον άλλον – είναι ταυτόχρονα και απομονωμένοι και «καλωδιωμένοι», και αυτό είναι τόσο «άψογο».
Ο Θουκυδίδης είχε καλή γνώση πάνω σε αυτού του είδους τις συμπεριφορές. Εδώ ο Θουκυδίδης λέει στους αναγνώστες του ότι, μέσα από τη σοκαριστική ωμότητα του πολέμου, μπορούμε ακόμα να διακρίνουμε τη δική μας πραγματική εικόνα: «Η ανθρώπινη φύση, πάντα έτοιμη να πληγώσει ακόμα και όταν υπάρχει ο νόμος, έδειξε υπερήφανα με τον δικό της τρόπο ανίκανη να ελέγξει το πάθος, ανυπότακτη στη δικαιοσύνη … [και εδώ είναι το κρίσιμο σημείο] … και εχθρός απέναντι σε οτιδήποτε φαίνεται ανώτερό της». Πρόκειται για μια απογοητευτική διαπίστωση για εμάς που επικαλούμαστε τον όρο «ανθρωπότητα» όχι μόνο για να περιγράψουμε ένα συγκεκριμένο είδος της φύσης, αλλά και για να αποδώσουμε τις αξίες που πολλοί από εμάς εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι κατέχουμε. Είτε γράφει για το πώς ο πόλεμος απελευθερώνει τους αρχέγονους φόβους και πάθη είτε για το πώς η φιλοδοξία μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή, πραγματικά δεν υπάρχει άλλος συγγραφέας που να ανταποκρίνεται πλήρως σε αυτό που ο Πίνδαρος ορίζει ως πόλεμο: «το αντικείμενο του φόβου». Το να αποκαλεί κανείς τον πόλεμο «αντικείμενο» σημαίνει ότι αναγνωρίζει τη σταθερή πολυπλοκότητά του. Το να τον αποκαλεί κανείς «ανθρώπινο αντικείμενο», όπως έκανε ο Θουκυδίδης, σημαίνει ότι αναγνωρίζεται η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης. Ο πόλεμος βρίσκεται στην καρδιά και στο μυαλό μας. Ο πόλεμος είναι ριζωμένος στην ανθρώπινη Ιστορία. Υπό αυτή την έννοια, ο Θουκυδίδης είναι σύγχρονός μας. Δεν θα είχε αγνοήσει το φαινόμενο της τρομοκρατίας που εμείς αντιμετωπίζουμε ως «ρετρό» ή «νεο-μεσαιωνικό», όροι που χρησιμοποιούμε όποτε θέλουμε να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι οι εχθροί μας έρχονται σε αντίθεση με τον ρου της Ιστορίας. Για εμάς ο Θουκυδίδης βρίσκεται ακόμα στον σωστό δρόμο· το έργο του πράγματι είναι αυτό που επιθυμούσε, «ένα παντοτινό πνευματικό κτήμα».
* O κ. Christopher Coker είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο London School of Economics and Political Science (LSE) και θα μιλήσει για το θέμα του άρθρου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών σήμερα Πέμπτη 3 Μαρτίου, στις 7 μ.μ.