ERIC WEINER
The Geography of Genius
εκδ. Simon and Schuster, 2016
Ο Eric Weiner, πολυταξιδεμένος ανταποκριτής του δημόσιου αμερικανικού ραδιοφωνικού δικτύου NPR, στο δημοφιλές βιβλίο του «Η γεωγραφία της ευτυχίας» γύρισε τον κόσμο σε αναζήτηση της ευτυχίας. Στο νέο του βιβλίο «Η γεωγραφία της ιδιοφυΐας» αναζητεί το μυστικό της μεγαλοφυΐας, επιχειρώντας να ανακαλύψει γιατί αυτή άνθησε σε ορισμένα μέρη και σε ορισμένες εποχές, ξεκινώντας από την αρχαία Αθήνα πριν από 2.500 χρόνια και καταλήγοντας στη Σίλικον Βάλεϊ σήμερα. Με ενδιάμεσους σταθμούς τη Χανγκζού στην Κίνα, τη Φλωρεντία, το Εδιμβούργο, την Καλκούτα και τη Βιέννη, τον βασανίζει αν οι ιδιοφυΐες γεννιούνται ή γίνονται, αν το περιβάλλον ή τα γονίδια, το κλίμα ή η τύχη παίζουν τον καθοριστικό ρόλο στην επικράτηση της δημιουργικότητας, αν μπορούμε να αντιγράψουμε τους «χρυσούς αιώνες».
Με μια διασκεδαστική αφήγηση και καυστικό χιούμορ, προσφεύγοντας στη βοήθεια της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας αλλά και ντόπιων ιστορικών και θυμοσόφων, διαπιστώνει πως η ιδιοφυΐα δεν ευδοκίμησε σε παραδείσους, αλλά σε μέρη όπου συμβίωναν η τάξη με το χάος, όπου η δημιουργικότητα ξεπηδούσε από δυσκολίες είτε στο οικογενειακό είτε στο κοινωνικό περιβάλλον. Η αρχαία Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ., «που παρήγαγε τόσα λαμπρά μυαλά όσο καμία άλλη πόλη έκτοτε», ήταν εκτεθειμένη διαρκώς σε πολυμέτωπες προκλήσεις, ανοιχτή σε νέες ιδέες, ξένους ανθρώπους, προϊόντα και επιρροές, χωρίς να περιχαρακωθεί στα τείχη της.
Περπατώντας κάτω από το λαμπρό αττικό φως στα βήματα του Πλάτωνα, του Σωκράτη και του Αριστοτέλη, καταλήγει ότι η κουλτούρα της συμμετοχής στα κοινά, της ελευθερίας και εξωστρέφειας έκανε την Αθήνα την πιο περιζήτητη πόλη της αρχαιότητας, μαγνήτη για κάθε είδους δημιουργικό ταλέντο, την πόλη «όπου ευδοκιμούσε αυτό που η ίδια τιμούσε».
Τα διδάγματα της αρχαίας Αθήνας επανέρχονται στο μυαλό του και στους επόμενους σταθμούς του, όπως στην κινεζική Χανγκζού, που κατά τη διάρκεια της δυναστείας Σονγκ (960-1279 μ.Χ.) ήταν η πολυπληθέστερη, πλουσιότερη και πλέον τεχνολογικά καινοτόμος πόλη στον κόσμο. Εδώ, με παράδειγμα τον ποιητή Σου Τουνγκπό, διαπιστώνει ότι στη «χρυσή εποχή» της πόλης το νέο δημιουργήθηκε χωρίς να καταστραφεί το παλιό και η πρόοδος δεν απαρνήθηκε την παράδοση.
Η Φλωρεντία του 15ου αιώνα τιμούσε το καλλιτεχνικό ταλέντο και τις τεχνικές καινοτομίες, αναζητούσε την τελειότητα, επιβράβευε την αριστεία και έθεσε το χρήμα στη διάθεση της τέχνης, αναγνωρίζοντας τις μεγαλοφυΐες όπως Ντα Βίντσι, Μικελάντζελο και Μποτιτσέλι. Και εδώ η Αναγέννηση ξεπήδησε από δυσκολίες, ακόμη και από τα ερείπια της καταστροφικής πανούκλας.
Το Εδιμβούργο, «η Αθήνα του Βορρά», κυριάρχησε στη δυτική διανόηση του 18ου αιώνα, παράγοντας ιδιοφυΐες όπως ο Ντέιβιντ Χιουμ και ο Τζέιμς Χάτον και άλλους πρωτοπόρους στη μηχανική, ιατρική, οικονομία, σε ανταγωνισμό με τη γειτονική Γλασκώβη των Ανταμ Σμιθ και Τζέιμς Βατ. Εδώ, η γονιμοποίηση της πείσμονος αισιοδοξίας των Σκωτσέζων με το τολμηρό πνεύμα συντελέσθηκε σε ένα περιβάλλον που επιβράβευε την αμφισβήτηση, τη ρήξη με το παλιό.
Η Καλκούτα στο τέλος του 19ου αιώνα εκπροσωπούσε την πνευματική αναγέννηση της Βεγγάλης σε ένα περιβάλλον φτώχειας και ακυβερνησίας, που όμως ενέπνευσε τον Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ να κατακτήσει το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1913. Εδώ, το δημιουργικό μυαλό διέκρινε μέσα στο χάος αυτά που παρέβλεπαν οι άλλοι, κινούμενο ανάμεσα σε δύο κόσμους, τον δυτικό και τον ινδικό.
Στη Βιέννη του Μότσαρτ άνθησαν τον 18ο αιώνα μουσικές μεγαλοφυΐες σε ένα περιβάλλον που επίσης τιμούσε την αριστεία, απορροφούσε το ξένο και γοητευόταν από το νέο. Στον 19ο αιώνα μια καλλιτεχνική και διανοητική ενέργεια διαπερνούσε την πόλη του Φρόιντ, από την αρχιτεκτονική στη φυσική, από την ψυχανάλυση στα οικονομικά. Κινητήρια δύναμη αυτής της μεταδοτικής δημιουργικότητας ήταν μια μικρή ομάδα μεταναστών, κυρίως Εβραίων, που επινόησαν δημιουργικές διεξόδους στα πολλά εμπόδια και περιορισμούς που αντιμετώπισαν.
Το ταξίδι του συγγραφέα τελειώνει στο Πάλο Αλτο, στη Σίλικον Βάλεϊ της Καλιφόρνιας, το σύγχρονο θερμοκήπιο της ιδιοφυΐας, που γέννησε τους Μπιλ Γκέιτς, Στιβ Τζομπς και Μαρκ Ζούκερμπεργκ. Εδώ ο Φρεντ Τέρμαν, κοσμήτορας της Σχολής Μηχανικών στο Στάνφορντ στη δεκαετία του ’50, προσείλκυσε τα λαμπρότερα μυαλά της Ανατολικής Ακτής ρίχνοντας τον τοίχο που χώριζε το πανεπιστήμιο από τον «έξω κόσμο».
Στη Σίλικον Βάλεϊ «πάντα ρει», η τολμηρή αισιοδοξία φέρνει την πρωτοποριακή καινοτομία, ο ανταγωνισμός και η πίεση τροφοδοτούν την εφευρετικότητα, η διορατικότητα αξιοποιεί την τύχη και τον νόμο των «απρομελέτητων συνεπειών», η επιτυχία χτίζεται στα ερείπια της αποτυχίας, μέσα σε μια μοναδική κουλτούρα που δύσκολα μπορεί να μεταφυτευθεί αλλού.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος διετέλεσε προϊστάμενος του γραφείου Τύπου και επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.