Η ταραχή στην Ευρώπη που προκαλείται από το κύμα προσφύγων και μεταναστών είναι δυσανάλογα μεγάλη με το πρόβλημα ― όσον αφορά τους αριθμούς τουλάχιστον. Πώς μπορεί να αποσταθεροποιηθεί μια ήπειρος 500 εκατ. ανθρώπων από την είσοδο –έστω άτακτη– ενός εκατομμυρίου φυγάδων πολέμου; Η αφορμή της κρίσης είναι, ασφαλώς, σοβαρή ― οι πόλεμοι στη Συρία και αλλού ωθούν ανθρώπους προς την Ευρώπη, διαταράσσοντας την κοινωνία και την πολιτική σκηνή σε πολλές χώρες. Ισως, όμως, οι βαθύτερες αιτίες είναι άλλες. Ισως ήρθε η ώρα που οι λαοί της Ευρώπης πρέπει να αποφασίσουν είτε την περαιτέρω ένωση είτε τη διάλυση. Tο ζήτημα είναι υπαρξιακό ― για την Ευρωπαϊκή Ενωση αλλά και για κάθε χώρα-μέλος χωριστά.
Η αντίδραση στη μαζική μετανάστευση προκαλεί τάσεις απομονωτισμού σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Κόμματα που αντιτίθενται στη μετανάστευση και στην ενωμένη Ευρώπη, όπως το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία, ανέπτυξαν νέα δυναμική τα τελευταία χρόνια με τις επιθέσεις εναντίον της μετανάστευσης, της Ε.Ε. και της εγχώριας ελίτ. Στη Γερμανία, όπου τέτοια πολιτικά μηνύματα ήταν ταμπού στις μεταπολεμικές δεκαετίες, το κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία αναμένεται να πετύχει υψηλά ποσοστά σε εκλογές σε τρία κρατίδια αυτή την Κυριακή, λίγες εβδομάδες αφού η πρόεδρός του δήλωσε ότι ίσως χρειαστεί να πυροβολούνται όσοι επιχειρήσουν να περάσουν τα σύνορα παρατύπως. Χώρες που έγιναν μέλη της Ε.Ε. μόλις το 2004 –η Τσεχία, η Σλοβακία, η Ουγγαρία και η Πολωνία– αρνούνται να δεχθούν ποσοστό προσφύγων σε εφαρμογή απόφασης της Ενωσης. Η Βρετανία οδεύει τον Ιούνιο προς δημοψήφισμα που θα κρίνει εάν θα παραμείνει στην Ε.Ε., με το ζήτημα της μετανάστευσης να πρωταγωνιστεί στη διαμάχη. Στην προεκλογική εκστρατεία στις ΗΠΑ, επίσης, η μετανάστευση προκαλεί ακραίες τοποθετήσεις.
Σε όλο τον πλανήτη, πόλεμοι, φτώχεια, η παγκοσμιοποιημένη οικονομία και οι κλιματικές αλλαγές αναγκάζουν ανθρώπους να ξενιτευθούν σε αναζήτηση ασφάλειας και ενός καλύτερου μέλλοντος. Στις χώρες προορισμού ενισχύεται ο φόβος ότι ο κοινωνικός ιστός δεν θα αντέξει τις αλλαγές, προκαλώντας οργή και τάσεις απομονωτισμού σε ολοένα περισσότερους πολίτες. Αυτό τον καιρό, μάλιστα, οι τάσεις αυτές είναι σε έξαρση σε πολλές χώρες αλλά και στην ίδια την Ε.Ε. Η Συνθήκη Σένγκεν των ανοικτών συνόρων κινδυνεύει. Εάν συνεχιστεί αυτή η δυναμική, η Ε.Ε. θα διασπαστεί σε μικρές, ευκαιριακές συμμαχίες οι οποίες θα αυτοσχεδιάζουν κατά περίπτωση. Επειδή σε αυτές τις χώρες θα παίζουν μεγάλο ρόλο οι δυνάμεις του απομονωτισμού (που είναι εξ ορισμού και εθνικιστικές), θα δυσκολεύονται να συνεργαστούν μεταξύ τους παρά σε λίγα ζητήματα. Εάν μάλιστα καταφέρουν να διασπάσουν την Ε.Ε., δεν θα αργήσει η ημέρα που θα αναζητούν τους θεσμούς και τους έστω ελλιπείς μηχανισμούς διαχείρισης κρίσεων για την αντιμετώπιση νέων προβλημάτων.
Οι πολιτικοί και οι ομάδες που πιστεύουν ότι θωρακίζονται πίσω από τον εθνικισμό και τον απομονωτισμό υπονομεύουν την ίδια τους τη χώρα· εκμεταλλευόμενοι τα πάθη της εποχής, αποδυναμώνουν τους συλλογικούς θεσμούς που είναι η μόνη άμυνα εναντίον των προκλήσεων της εποχής. Συχνά, μάλιστα, κερδίζουν ψήφους από τις επιθέσεις τους εναντίον των συλλογικών θεσμών. Οι κάτοικοι μιας χώρας που πιστεύουν ότι είναι ασφαλέστεροι πίσω από κλειστά σύνορα περιμένουν ότι κάποιοι άλλοι –ή κάποια άλλη δύναμη– θα τους προστατεύσουν πριν φθάσει το πρόβλημα στην πόρτα τους. Οταν, όμως, μια χώρα βρίσκεται στην πρώτη γραμμή, γρήγορα κατανοεί ότι μόνο μέσω συλλογικών δομών και συλλογικών αποφάσεων μπορεί να επιβιώσει. Στην Ελλάδα το είδαμε όταν η οικονομία μας έπεσε έξω, το βλέπουμε και τώρα που προσπαθούμε να διαχειριστούμε την τύχη ανθρώπων που βρέθηκαν άθελά τους εγκλωβισμένοι στη χώρα μας. Ο,τι κι αν λέγαμε, ό,τι κι αν θέλαμε πριν, το γεγονός της πρόκλησης και των κινδύνων που αντιμετωπίζουμε ξεπερνάει ό,τι μπορούμε να πετύχουμε μόνοι μας. Γι’ αυτό οι τάσεις απομονωτισμού, ενώ αναπτύσσουν δυναμική και φαίνονται ακαταμάχητες, είναι καταδικασμένες σε αποτυχία και στην αποδυνάμωση της χώρας τους.
Η μαζική μετανάστευση είναι μόνιμο στοιχείο της ζωής. Οταν δεν υπάρχουν πολιτικές δυνάμεις και θεσμοί να τη διαχειριστούν, ακολουθεί το χάος. Το τέλος της δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήρθε όταν η Ρώμη δεν είχε πια τη δύναμη να αντέξει την εισβολή διαφόρων φύλων· η πτώση αυτή σηματοδότησε μια περίοδο μετανάστευσης και χάους που κράτησε περίπου 400 χρόνια. Στον δικό μας κόσμο, στη δική μας εποχή, πιστεύουμε ότι αυτό δεν μπορεί να συμβεί. Η Ιστορία διδάσκει, όμως, ότι μόνο η συνειδητή διατήρηση της συλλογικής δύναμης μάς χωρίζει από τη συντριβή.