Φυσάει άνεμος απαισιοδοξίας και φόβου στον δυτικό κόσμο· «φυσάει κόντρα» όπως λέει ένα γνωστό τραγούδι. Φυσάει κόντρα πράγματι, μόνο που αυτή αφορά κυρίως τους μέχρι πρόσφατα ευημερούντες του πλανήτη και όχι της «γης τους κολασμένους». Πρόκειται για μια κατάσταση κρίσης ταυτότητας, ανασφάλειας και έλλειψης προοπτικής που βιώνουν κυρίως οι λευκοί πληθυσμοί, οι οποίοι σήμερα δυσκολεύονται να δουν με αισιοδοξία το μέλλον τους.
Στην Ευρώπη, η κρίση αποτυπώνεται πολιτικά με διάφορους τρόπους. Στον ανεπτυγμένο Βορρά, ο πανικός παίρνει την όψη ξενοφοβικών και ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων της νέας άκρας δεξιάς. Κόμματα όπως του Βίλντερς στην Ολλανδία, η «Εναλλακτική για τη Γερμανία» ή οι «Αληθινοί Φινλανδοί» εκφράζουν θυμό και ανησυχία. Οι ψηφοφόροι τους δεν είναι απαραίτητα συνειδητοί ακροδεξιοί, είναι όμως σίγουρα φοβισμένοι και αγανακτισμένοι μαζί. Στον Νότο, η οργή σφιχταγκάλιασε τον κάθε λογής λαϊκισμό. Το γαλλικό «Εθνικό Μέτωπο», που η Μαρίν Λεπέν εκτίναξε προς τα πάνω ξεπερνώντας τις επιτυχίες του πατέρα της, συναντήθηκε με τους νέους αστέρες της αγανάκτησης: τα «Πέντε Αστέρια» του Πέπε Γκρίλο στην Ιταλία, το αριστερό Ποδέμος στην Ισπανία, τον ΣΥΡΙΖΑ, τους ΑΝΕΛ, αλλά και τη Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα. Στη μετακομουνιστική Ευρώπη παλιοί δαίμονες μπολιάστηκαν με νέες φοβίες. Ετσι γεννήθηκαν εξτρεμιστικά κόμματα όπως το Γιόμπικ στην Ουγγαρία ή το ρατσιστικό «Η Σλοβακία μας», που από περιθωριακή οργάνωση κατάφερε πρόσφατα να κερδίσει 8% των ψήφων. Αυτή τη στιγμή, τα πράγματα λόγω του προσφυγικού ζητήματος και της τρομοκρατίας είναι ακόμη χειρότερα. Ο πανικός απειλεί την ίδια την ιδέα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και τους θεσμούς της.
Ο ιός του φόβου και της αγανάκτησης μεταδόθηκε και στην άλλη μεριά του Ατλαντικού. Οι προκριματικές εκλογές του Ρεπουμπλικανικού και του Δημοκρατικού Κόμματος στις ΗΠΑ για την ανάδειξη υποψήφιων προέδρων κατέγραψαν δύο νέους εκφραστές αυτής της κρίσης πανικού: τον Τραμπ και τον Σάντερς. Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι ο σημερινός σταρ της αμερικανικής πολιτικής ζωής καθώς πέτυχε να είναι το φαβορί για το χρίσμα των Ρεπουμπλικανών παρά την εμφανή άγνοιά του σε σοβαρά θέματα, τα ψέματά του, τους αγενείς τρόπους του και τα εμπόδια που του βάζει η ηγεσία του κόμματός του. Ο Τραμπ θριαμβεύει με μια γνωστή συνταγή στην Ευρώπη: μετατρέπει την πολιτική αντιπαράθεση σε σκυλοκαβγά αγενών θεατρίνων, οι οποίοι στη συνέχεια, στην πρώτη δυσκολία εφαρμογής των υποσχέσεών τους, θα βρουν τα πιο απίθανα ψέματα για να δικαιολογήσουν τη στροφή τους. Απειλώντας θεούς και δαίμονες στο εξωτερικό, Κινέζους, μουσουλμάνους, Μεξικανούς και κάθε αναδυόμενη οικονομία του πλανήτη, ο Τραμπ θέλγει τους λευκούς ψηφοφόρους της εργατικής και της μεσαίας τάξης όχι μόνο με τους άξεστους τρόπους του, αλλά κυρίως λέγοντας «έξω από τα δόντια» όσα σκέφτεται εναντίον της Ουάσιγκτον, της παγκοσμιοποίησης και των άλλων πολιτισμών. Δυστυχώς, δεν είναι μόνο οι Ευρωπαίοι ψηφοφόροι που γοητεύονται από βλακείες και μίσος.
Από την άλλη πάλι, ο 74χρονος πεισματάρης σοσιαλιστής από το Βερμόντ, Μπέρνι Σάντερς, θέλγει τους αριστερούς νέους καταγγέλλοντας τις τράπεζες, τη Γουόλ Στριτ, τον καπιταλισμό. Βγάζει πύρινους λόγους εναντίον του χρήματος που διαφθείρει και εξαγοράζει συνειδήσεις.
Το πιο ενδιαφέρον και ίσως αξιοπερίεργο αυτής της οργής βρίσκεται στο γεγονός πως δεν είναι οι φτωχότεροι που τη νιώθουν. Οι μαύροι πληθυσμοί και οι Λατίνοι, για παράδειγμα, όχι μόνο δεν έλκονται από τον Τραμπ ή τον Σάντερς αλλά αποτελούν και το προπύργιο της Χίλαρι Κλίντον, η οποία αναμφισβήτητα αποτελεί την πιο σοβαρή και συγκροτημένη φωνή.
Βλέπετε, οι πραγματικά φτωχοί έχουν φρέσκια την εμπειρία της πραγματικής φτώχειας και του πολιτικού αποκλεισμού. Οι μεγαλύτερες, ειδικά, γενιές των μαύρων ψηφοφόρων ξέρουν πόσο πολύ η ζωή τους βελτιώθηκε τα τελευταία πενήντα χρόνια. Το ίδιο και οι Λατίνοι, οι οποίοι μέσα σε λίγα χρόνια από παράτυποι μετανάστες έγιναν Αμερικανοί πολίτες. Τα φτωχότερα στρώματα νιώθουν πως χάρη σε αυτήν τη δημοκρατία ωφελήθηκαν, κοινωνικά και οικονομικά, και μπορούν να προσδοκούν από αυτήν ακόμη περισσότερα οφέλη στο μέλλον για τα παιδιά τους. Δεν θέλουν λοιπόν παχιά και ανεύθυνα λόγια, αλλά ορθολογικό σχέδιο. Δεν θέλουν σοσιαλισμό ή φασισμό, αλλά να κάνουν πιο αποτελεσματική και δίκαιη τη δημοκρατία.
Δυστυχώς, το αντίθετο συμβαίνει με τους λευκούς ψηφοφόρους της εργατικής και της μεσαίας τάξης, που αισθάνονται οικονομικά συμπιεσμένοι και πολιτικά αποξενωμένοι. Οι μνήμες της κινητικότητας εξασθένισαν και τα χρήματα δεν φτάνουν πλέον να πληρώσουν τους φόρους τους και να ξεπληρώσουν τα δάνεια για τα σπίτια τους, πόσο μάλλον να εξασφαλίσουν ένα καλύτερο μέλλον στα παιδιά τους. Αυτά τα τελευταία αισθάνονται πως η ζωή τους θα είναι χειρότερη από αυτή των γονιών τους, παρότι το μορφωτικό τους επίπεδο και οι δεξιότητές τους είναι σαφώς ανώτερες.
Αυτή η έλλειψη προσδοκιών από τη δημοκρατία και η αποξένωση από το πολιτικό σύστημα αποτελεί σήμερα μια πυριτιδαποθήκη για τον δυτικό πολιτισμό.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.