«Ακόμα και αν κάποιος είχε αυτά τα λεφτά σήμερα δεν θα μπορούσε να βρει αυτά τα έργα. Δεν υπάρχουν πλέον στην αγορά…» είχε πει κάποτε με σοφία ο καλλιτέχνης Παύλος, φίλος του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή. Είχε απόλυτο δίκιο. Ανάμεσα στα έργα που κατάφερε να συγκεντρώσει από τη δεκαετία του ’50 ο Ελληνας εφοπλιστής που πέθανε το 1994, υπάρχουν –κυριολεκτικά– αριστουργήματα της μοντέρνας τέχνης. Στα τέλη του 2017 ή στις αρχές του 2018, θα έχουμε την τύχη να δούμε από κοντά αυτά τα σπουδαία αποκτήματα της συλλογής στο Μουσείο Γουλανδρή της Αθήνας, επί της οδού Ερατοσθένους στο Παγκράτι, το οποίο βαίνει προς αποπεράτωση. Μια περιπέτεια που ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ’90 θα έχει αίσιο τέλος και ένα σπάνιο corpus έργων με υπογραφή Πικάσο, Σαγκάλ, Ματίς, Τζακομέτι, Ρενουάρ, Μιρό, Κλέε, Καντίνσκι κ.ά. θα καταλήξει στην αγκαλιά της Αθήνας, που τόσο έχει ανάγκη από μια ανάταση.
Η «Κ» δημοσιεύει σήμερα για πρώτη φορά διεθνώς, μια πρόγευση των λαμπρών πινάκων και γλυπτών που θα κοσμήσουν τον πρώτο όροφο του Μουσείου. Αν και κανείς δεν μπορεί να ξέρει με ακρίβεια ποια είναι –εν έτει 2016– τα έργα της συλλογής (κάποια από τα οποία συνδέθηκαν προσφάτως και με τα Panama Papers), μια δικαστική διαμάχη που ακόμα συνεχίζεται στην Ελβετία, ρίχνει φως στην υπόθεση. Οι πληροφορίες και οι κατάλογοι των έργων προέρχονται από αυτά τα νομικά έγγραφα, τα οποία έχουν αναρτηθεί στο Διαδίκτυο σε ιστότοπους της ελβετικής και αμερικανικής δικαιοσύνης και δημοσιεύονται χάρις σε αντίστοιχα νομοθετήματα με τη δική μας «Διαύγεια».
Πρόκειται για τα «ίχνη» που αφήνει πίσω της η αντιδικία ανάμεσα στην Ασπασία Ζαΐμη, ανιψιά της Ελίζας Γουλανδρή που πέθανε το 2000 και στο Ιδρυμα Γουλανδρή και τον διευθυντή του Κυριάκο Κουτσομάλλη, εκτελεστή της διαθήκης της θανούσης. Σε κάποια σκέλη της διένεξης η πλάστιγγα της Θέμιδος έχει γείρει προς τη μεριά του Ιδρύματος αλλά η διαδικασία δεν έχει ακόμα τελειώσει. Αυτό εξηγεί πολλά: τη μυστικότητα με την οποία έχει καλυφθεί ώς τώρα η συλλογή αλλά ενδεχομένως και κάποιες κινήσεις που έκαναν ορισμένα μέλη της οικογένειας στο παρελθόν.
Δημόσια διάσταση
Τόσο η οικογενειακή διένεξη όσο και η εμπλοκή με τις παναμέζικες υπεράκτιες θα ήταν αυστηρά προσωπική υπόθεση της οικογενείας Γουλανδρή αν δεν υπήρχε η παράμετρος της μελλοντικής τοποθέτησης της συλλογής σε μουσείο της Αθήνας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε ότι με βάση τον κατάλογο σπουδαίων έργων που δεν είχαν δει ποτέ το φως της δημοσιότητας, έγινε στο παρελθόν μια διαπραγμάτευση της Ελίζας Γουλανδρή και του Ιδρύματος με το ελληνικό κράτος, το οποίο παρεχώρησε δύο φιλέτα στην καρδιά της Αθήνας (στην οδό Ρηγίλλης και στην οδό Ριζάρη) με σκοπό την ανέγερση του μουσείου, κάτι που τελικά δεν προχώρησε. Συνεπώς, μια ιδιωτική υπόθεση αποκτά δημόσια διάσταση. Τι θα δούμε να κρέμεται στους ορόφους του Μουσείου, το οποίο τελικά ανεγέρθη σε οικόπεδο που αγόρασε το Ιδρυμα;
Η αλήθεια είναι ότι ακόμα και αν δεν υπήρχε αυτός ο καθοριστικός παράγων δημοσίου ενδιαφέροντος, η ιστορία έχει μυθιστορηματική πλοκή και όλες τις μαγικές λέξεις που κάνουν μια αφήγηση συναρπαστική: εφοπλιστικό χρήμα, σαλέ στο Γκστάαντ και διαμερίσματα στην avenue Foch, εμβληματικούς καλλιτέχνες, δημοπρασίες, διαδρομές από το Λίχτενσταϊν ώς τον Παναμά και την Ανδρο. Ας πιάσουμε το νήμα από την αρχή και ας βαδίσουμε πάνω στα γεγονότα, γιατί η ουσία έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από την αχλύ του χρήματος.
Της γενιάς του ’30
Θα ήταν αδικία για παράδειγμα να σταθεί κανείς στον πλούτο του Βασίλη Γουλανδρή και όχι στην προσωπικότητά του. Γεννημένος το 1913 ήταν ένας γνήσιος εκπρόσωπος του πνεύματος της γενιάς του ’30, που συγχρωτιζόταν με ανθρώπους καλλιεργημένους και αγαπούσε με πάθος την τέχνη. Ηταν από τους λίγους που είχε αναγνωρίσει από την πρώτη στιγμή την αξία του Μπουζιάνη και έγιναν φίλοι τον πρώτο καιρό που ο καλλιτέχνης ήρθε από το εξωτερικό. Είχε μάλιστα αγοράσει πολλά έργα του. Πίστευε στην Ελλάδα με έναν καλώς νοούμενο πατριωτισμό. Η εκπάγλου καλλονής σύζυγός του είχε μάθει την τέχνη ήδη από τον πρώτο της σύζυγο, είχε προσωπική αίσθηση της κομψότητας και μοιραζόταν το ίδιο όραμα να γίνει ένα μουσείο για να στεγάσει τη συλλογή. Στα τραπέζια που διοργάνωνε το ζεύγος στο Παρίσι στο σπίτι του, έρχονταν ο Σαγκάλ και ο Μπαλτίς με τους οποίους είχαν φιλικές σχέσεις, μέλη των Ρότσιλντ και διευθυντές μεγάλων μουσείων.
Η συλλογή χτίστηκε με κόπο και χρήμα, μέσα από δημοπρασίες αλλά και προσωπικές σχέσεις με εμπόρους τέχνης και καλλιτέχνες. Πολλά από τα αριστουργήματα κρεμάστηκαν στα σπίτια του Παρισιού, της Λωζάννης και του Γκστάαντ. Σύμφωνα με πρόσφατα ξένα δημοσιεύματα, το 1985 ο Βασίλης Γουλανδρής φέρεται να πούλησε αντί του ποσού των 31,7 εκατ. δολαρίων 83 έργα στην παναμέζικη εταιρεία Wilton Trading και πως αυτή σχετιζόταν με την αδελφή του Ντόντα (όπως ισχυρίζεται παλαιότερο δημοσίευμα στο Bloomberg). Κανείς δεν ξέρει αν η πώληση ήταν εικονική, καθώς το ζεύγος συνέχισε να έχει κάποια από τα έργα στην κατοχή του και να τα δανείζει σε μουσεία. Ηταν κοινή τους επιθυμία να γίνει ένα μουσείο στην Αθήνα, έπειτα από αυτό που δημιουργήθηκε στην Ανδρο, για να μπορέσουν να στεγάσουν εκεί τη συλλογή.
Και ενώ η διαδικασία αυτή ξεκίνησε όσο ήταν ακόμα και οι δύο εν ζωή, πέθαναν χωρίς να έχουν δει το όνειρό τους να γίνεται πραγματικότητα. Αναβολές, δικαστικές προσφυγές, ανασκαφές ακόμα και αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας είχαν ως αποτέλεσμα να μην κτιστεί ένα λαμπρό οικοδόμημα που θα έφερε την υπογραφή του διάσημου Αμερικανοκινέζου αρχιτέκτονα Πέι.
Τρεις συν μία λίστες
Μετά τον θάνατο της Ελίζας το 2000, μία από τις ανιψιές της, η Ασπασία Ζαΐμη θέλησε να διεκδικήσει και ένα μέρος των έργων της συλλογής, υποστηρίζοντας μια ερμηνεία της διαθήκης, σύμφωνα με την οποία τα πολύτιμα αποκτήματα δεν έπρεπε να καταλήξουν στην περιουσία του Ιδρύματος αλλά στους απογόνους, με την υπόθεση να μην έχει ακόμα εκδικαστεί. Θεωρεί πως τα έργα είναι εξαφανισμένα και ενδεχομένως κάποια να έχουν πουληθεί. Στα νομικά έγγραφα της υπόθεσης αυτής, που ξεκίνησε το 2002 και συνεχίζεται, υπάρχουν τρεις διαφορετικές λίστες έργων: μία με 30 έργα που ήταν κρεμασμένα στο σαλέ στο Γκστάαντ, μία με 47 που αφορούν τα σπίτια Λωζάννης και Παρισιού και άλλη μία με 85 που μάλλον αφορούν τη Wilton, ενώ υπονοείται μία ακόμα χωρίς όμως να επισυνάπτεται. Αν τα αθροίσει κανείς, φτάνει στα 162 έργα, τα οποία είχαν αποτελέσει προφανώς τον πολύτιμο κατάλογο του ιδρύματος στις διαπραγματεύσεις για τα οικόπεδα Ρηγίλλης αρχικά και Ριζάρη αργότερα.
Χάρις σε δημοσιεύματα σε ξένα μέσα, τέσσερα από τα έργα της τρίτης λίστας με τα 85 λήμματα ήρθαν πρόσφατα στη δημοσιότητα χάρις στα Panama Papers: Δύο Σαγκάλ, ένας Βαν Γκογκ και ένας Μπονάρ άλλαξαν χέρια μέσα από τέσσερις βραχύβιες υπεράκτιες το 2004 που ιδρύθηκαν στον Παναμά, με σκοπό την πώληση των έργων και ενδεχομένως να σχετίζονται με την προσφάτως θανούσα Ντόντα Βορίδη. Ελβετική εφημερίδα υπογραμμίζει ότι αυτό δεν έγινε για λόγους φοροαποφυγής αλλά για τη δυνατότητα παροχής ανωνυμίας. Το ότι πωλήθηκαν οι πίνακες αυτοί μέσω των υπεράκτιων, δεν σημαίνει πάντως σε καμιά περίπτωση ότι μπορεί να κρύβεται κάποια παράνομη δραστηριότητα. Μπορεί να συσχετιστεί το γεγονός αυτό με την υπόθεση Ζαΐμη; Κανείς δεν γνωρίζει. Είναι όμως βέβαιον ότι η αντιδικία έχει κάνει το Ιδρυμα που θέλει τα έργα να μείνουν στο μουσείο της Αθήνας, να καλύπτει με μυστικό πέπλο τη συλλογή. Και τι θα γίνει όταν –με το καλό– κρεμαστούν στο νέο οίκημα; Ενας γνώστης της κατάστασης λέει ότι έχει ήδη βρεθεί μια λύση έτσι ώστε τα αποκτήματα να μην κινδυνεύουν να μπουν σε δικαστικές περιπέτειες για το ιδιοκτησιακό καθεστώς…
Λίστα με είκοσι αριστουργήματα
Μερικά από τα διαμάντια που βρήκαμε στις λίστες των νομικών εγγράφων και που είδαμε στο παρελθόν σε εκθέσεις του Μουσείου στην Ανδρο, όπως σε αυτήν του 1999 με τίτλο «Οι Κλασικοί της Μοντέρνας Τέχνης»:
1. Edgar Degas, Petite danseuse de quatorze ans (1880 -1881), γλυπτό.
2. Paul Cezanne, La Campagne d’ Auvers sur Oise (1881 -1882), πίνακας.
3. Claude Monet, Cathedrale de Rouen le matin (1894), πίνακας.
4. Auguste Rodin, L’eternel printemps (1884), γλυπτό.
5. Paul Gauguin, Nature Morte aux pamplemousses (1901 -1902), πίνακας.
6. Vincent Van Gogh, Nature Morte Cafetiere (1888), πίνακας.
7. Pierre Bonnard, La Sortie de la Baignoire (1926 -1930), πίνακας.
8. Pablo Picasso, Femme Nue aux bras leves (1907), πίνακας.
9. Georges Braque, La Patience (1942), πίνακας.
10. Fernand Leger, Elements Mecaniques (1919), πίνακας.
11. Joan Miro, Paysage (1942), πίνακας.
12. Wassily Kandinsky, Beide gersteift (1932), πίνακας.
13. Paul Klee, Dynamik eines Kopfes (1934), πίνακας.
14. Max Ernst, Pendant que la terre dort (1956), πίνακας.
15. Alberto Giacometti, Femme de Venise (1956), γλυπτό.
16. Francis Bacon, Three studies of a self portrait (1972), πίνακας.
17. Jackson Pollock, Number 13 (1950).
18. Balthus, Paysage de Montecavello (1979), πίνακας.
19. El Greco, La Santa Faz (1580), πίνακας.
20. Fernando Botero, Still Life with green curtain (1982), πίνακας.