Η χρονιά του Σταγειρίτη φιλοσόφου

Η χρονιά του Σταγειρίτη φιλοσόφου

8' 14" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Πόσο επηρέασε και γιατί εξακολουθεί να τροφοδοτεί την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα το έργο του Ελληνα φιλοσόφου Αριστοτέλη; Πόσο επίκαιρη είναι η αριστοτελική σκέψη στην πολιτική, στην ηθική, στη δικαιοσύνη, στη δημοκρατία; Γιατί στις μέρες μας, οι επιστήμονες, ειδικά οι νέοι που παίζουν την τεχνολογία στα δάχτυλα, σκύβουν με ευλάβεια και αναζητούν σε βάθος το διεπιστημονικό αριστοτελικό σύμπαν προκειμένου να κατανοήσουν το «όντως ον», τις εξελίξεις, τις ιδέες, τα προβλήματα, τα αίτια και τα αιτιατά της σημερινής ανθρωπότητας; Σε ποιους κλάδους των επιστημών επανεξετάζεται η πολύπλοκη εννοιολογική αριστοτελική σκέψη που είχε υποτιμηθεί από την Αναγέννηση και έπειτα; Γιατί οι σύγχρονοι βιολόγοι, γενετιστές φυσικοί, μηχανικοί, φυσικοί, αστρονόμοι υποκλίνονται περισσότερο από ποτέ στο αριστοτελικό έργο και αναγνωρίζουν τον Σταγειρίτη φιλόσοφο ως τον πρώτο «πανεπιστήμονα φιλόσοφο» του δυτικού κόσμου και πέραν αυτού;

Τη βαθιά εννοιολογική συγγένεια που συνδέει την αριστοτελική φιλοσοφία με τη σύγχρονη επιστημονική σκέψη επιχειρήσαμε να ανασυνθέσουμε με τη βοήθεια ξένων και Ελλήνων αριστοτελιστών από την αφρόκρεμα της παγκόσμιας ακαδημαϊκής κοινότητας. Τους συναντήσαμε και μίλησαν στην «Κ», στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ανάμεσα σε πυκνούς «ακροαματικούς» και «ανοιχτούς» λόγους, στο μεγαλύτερο –τόσο σε αριθμό (250 από 40 χώρες) όσο και σε θεματικές– παγκόσμιο συνέδριο «Αριστοτέλης 2.400 χρόνια μετά», με το οποίο γιορτάστηκε το ανακηρυγμένο από την UNESCO 2016 «έτος Αριστοτέλη».

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι νεότεροι επιστήμονες προσεγγίζουν το αριστοτελικό έργο για να φωτίσουν πτυχές που έμειναν στην αφάνεια. Είναι το λεγόμενο ρεύμα του «νεοαριστοτελισμού», μια διεθνής τάση που αναπτύσσεται διαρκώς, στα βήματα που ξεκίνησε η Θεσσαλονίκη πριν από τρεις δεκαετίες, οπότε πήρε υπόσταση με το Διεπιστημονικό Κέντρο Αριστοτελικών Μελετών (ΔΙΚΑΜ) του ΑΠΘ, μας εξηγεί η καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης, πρόεδρος του ΔΙΚΑΜ και του συνεδρίου Δήμητρα Σφενδόνη – Μέντζου.

Σήμερα, καλύτερα από ποτέ

«Η σύγχρονη επιστήμη μοιάζει να είναι πολύ αριστοτελική», υποστηρίζει ο Αρμάν Μαρί Λιρόι, καθηγητής Εξελικτικής Βιολογίας στο Imperial College. Και εξηγεί: «Οι νέες τεχνολογίες μάς επιτρέπουν να συλλέξουμε πληθώρα δεδομένων τόσο για τον κόσμο γύρω μας όσο και για εμάς τους ίδιους, να ψάξουμε μοτίβα, να τα εξηγήσουμε. Αυτό μοιάζει πολύ με το σύστημα του Αριστοτέλη, που έθεσε τις βάσεις για τη συστημική αντίληψη (system biology). Αν ζούσε σήμερα, θα ήταν πολύ ενθουσιασμένος με τις τεχνολογίες που έχουμε στην κατοχή μας για έρευνα. Είναι εντυπωσιακό πώς ένας επιστήμονας λειτουργούσε ακριβώς με τον ίδιο τρόπο πριν από 2.400 χρόνια! Συνέλεγε δεδομένα, είτε για τη βιολογία είτε για την πολιτική είτε για την τέχνη, τα ανέλυε, τα ταξινομούσε. Μεσολάβησαν τα πειράματα του 20ού αιώνα. Τα δεδομένα έχουν αλλάξει. Η φυσική και η χημεία είναι διαφορετικές, ωστόσο η μέθοδος της σημερινής επιστήμης μοιάζει πολύ με την αριστοτελική δράση και σκέψη. Και γι’ αυτόν τον λόγο μπορούμε να κατανοήσουμε τον Αριστοτέλη καλύτερα από κάθε άλλη εποχή».

Ο Λιρόι είναι βραβευμένος συγγραφέας και παραγωγός του ντοκιμαντέρ του BBC «The Lagoon» (το ομότιτλο βιβλίο μεταφράζεται από τις εκδόσεις Ροπή), γυρισμένο στον κόλπο της Καλλονής Λέσβου, εκεί όπου πιθανότατα επιτελέστηκε η μεγάλη στροφή του Αριστοτέλη προς τη φύση και τη ζωή της. Κατά τη γνώμη του, αυτό που κάνει τον Αριστοτέλη διαχρονικό ήταν το μέγεθος της φιλοδοξίας του στο επιστημονικό κομμάτι και στη μεταφυσική του. «Ολοι διψούν για γνώση, έχουν την επιθυμία να καταλάβουν, αλλά αυτό μάλλον δεν είναι αλήθεια. Οι περισσότεροι δεν θέλουν να μάθουν. Ο Αριστοτέλης είχε την παθολογική –αρρωστημένη σχεδόν– ανάγκη να κατανοήσει τον κόσμο. Παρατήρησε, συνέλεξε πληροφορίες, πειραματίστηκε, ανέλυσε, συνδύασε τις πάμπολλες πτυχές της ζωής στο φυσικό της περιβάλλον, και αυτό τον κάνει ξεχωριστό, επίκαιρο σήμερα και, υποθέτω, για πάντα».

Ο πρώτος εμβρυολόγος

Τόσο ο Λιρόι όσο και ο Πιερ Πελεγκρέν, καθηγητής Φιλοσοφίας και διευθυντής του CNRS Γαλλίας, θεωρούν τον Αριστοτέλη τον «πρώτο εμβρυολόγο». Αν ανατρέξουμε στην ιστορία των εννοιών, παντού θα βρούμε μια τάση αριστοτελική, λέει ο κ. Πελεγκρέν. «Ηταν ο επιστήμονας που θεμελίωσε τη βιολογία. Εδωσε για τα έμβρυα μια συνεπή θεωρία με επιστημονική βάση σε κείμενα που αξιολογούνται και από τον Ζορζ Κουβιέ ως τα μοναδικά με επιστημονική υπόσταση και συνέπεια μέχρι το 1830».

Πάνω από το 25% του διασωθέντος αριστοτελικού έργου αναφέρεται στα βιολογικά με τουλάχιστον 22 πραγματείες, μέσα από τις οποίες ο Ελληνας φιλόσοφος στρέφει τη φιλοσοφική συζήτηση στον κόσμο του αισθητού, μας πληροφορεί ο γενετιστής και καθηγητής Βιολογίας στο ΑΠΘ Ζαχαρίας Σκούρας. Οι παρατηρήσεις και οι αναλύσεις του, εξηγεί, αφορούν κυρίως τη ζωολογία, τον «λόγον περί της ζωής εχόντων όντων, ζων ον, χωρίς όμως να λείπουν οι συνδυαστικές αναφορές στην αστρονομία, στη μετεωρολογία, στη χημεία, στη φυσική και στην ψυχολογία. Περιγράφει 500 περίπου είδη ζώων και ανατομικές έρευνες σε περισσότερα από 50 ζώα, αλλά και σε ανθρώπινα έμβρυα. Πραγματεύεται πρώτος τη ζωή και το βιολογικό είδος – έννοια για την οποία, παρά τις εξελίξεις, υπάρχουν πολλοί ορισμοί στη σημερινή βιολογία. Αναζητεί την αρχή –βεβαίως δεν αντιλαμβάνεται το DNA, το γονίδιο, το RNA, τις πρωτεΐνες– ανατέμνει όμως και επιχειρεί να κατανοήσει τη σύλληψη και την ανάπτυξη του εμβρύου, τη μορφοποίηση της πρώτης ύλης, τη ροή της ζωής».

Στην πρωτοποριακή οργάνωση της πληροφορίας εντοπίζει τη σπουδαιότητα του Αριστοτέλη και ο καθηγητής Φιλοσοφίας της Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ Τζέιμς Λένοξ. «Αντιμετωπίζει τον οργανισμό ως όλον, ως σύστημα, στον χώρο και στον χρόνο. Αντίθετα, οι σύγχρονοι βιολόγοι αποδομούν τον οργανισμό στα μέρη από τα οποία συντίθεται και έπειτα προσπαθούν να εξηγήσουν».

Πολυπλοκότητα

Σε αντίθεση με τη φυσική, που είχε χάσει την αξία της λόγω του Νεύτωνα, η μεταφυσική του Αριστοτέλη επανήλθε δυναμικά το 1879, οπότε ο πάπας Λέων ΙΓ΄ έθεσε τη σκέψη του Θωμά Ακινάτη ως βασική μεταφυσική θεώρηση του καθολικισμού. Μέσω του Ακινάτη διατηρήθηκε η αριστοτελική σκέψη έως τα μέσα του 20ού αιώνα, χάνοντας το προβάδισμά της όταν γεννήθηκαν νέες σκέψεις (υπαρξισμός, φαινομενολογία, ερμηνευτική), παρατηρεί ο κ. Λάμπρος Κουλουπαρίτσης, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών, μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας του Βελγίου και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Αν ο Αριστοτέλης δεν έχει χάσει έως σήμερα την παρουσία του, υποστηρίζει, είναι γιατί ο 20ός αιώνας έφερε ένα νέο επιστημονικό πεδίο, την πολυπλοκότητα. Αποτελεί τη «βασική αναφορά του σύγχρονου κόσμου, της οικονομίας, της κοινωνίας, της πολιτικής αλλά και την αιτία για τα σημερινά προβλήματα της ανθρωπότητας».

Πώς εμπλέκει τη σημερινή πολυπλοκότητα με την αριστοτελική σκέψη ο κ. Κουλουπαρίτσης; «Το περίεργο είναι ότι, ενώ ο Αριστοτέλης είχε απλοποιήσει την πολυπλοκότητα στην επιστήμη, πολλές από τις σύγχρονες έννοιες ταυτίζονται με την πολυπλοκότητα που επανέρχεται σε μια αριστοτελική έννοια, την αυτοοργάνωση. Από τον Αριστοτέλη απουσιάζει η σημερινή εμπλοκή της τεχνικοοικονομίας, η δύναμη της οποίας δύσκολα ελέγχεται από τον άνθρωπο. Ωστόσο, αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε ότι το μόνο που μπορεί να αλλάξει αυτήν τη δύναμη είναι η δημοκρατική ελευθερία. Μας την επαναφέρει η πολιτική και κυρίως η πολιτική αυτονομία – η αρχαιότερη θεωρία στην όποια πρωτοστάτησε ο Σόλων και την οποία θεμελίωσε ο Αριστοτέλης. Στην τεχνικοοικονομική πολυπλοκότητα της σημερινής εποχής ο Αριστοτέλης μπορεί να μη δίνει απαντήσεις, μας δίνει ωστόσο πρακτικές αναφορές: τη φρόνηση, τη μεσότητα και την Πολιτεία ως δημοκρατικό πολίτευμα».

Ο Αριστοτέλης και η Πολιτεία του στη σύγχρονη εποχή

Ποια είναι τα κληροδοτήματα του Αριστοτέλη στη σύγχρονη Δημοκρατία και γιατί ειδικά σήμερα, διατηρεί την επικαιρότητά του; «Δεν ανατρέχουμε στον Αριστοτέλη μόνο για λόγους ιστορικής περιεργείας αλλά γιατί είναι ο στοχαστής που μας δείχνει τον δρόμο της εξέλιξης της εποχής μας», εξηγεί ο καθηγητής πολιτικής επιστήμης, Γιώργος Κοντογιώργης, που μετράει σχεδόν 45 χρόνια ερευνητικής δουλειάς στο αριστοτελικό έργο.

«Η σημερινή πολιτεία που ζούμε ταξινομείται κατά το σχήμα του Αριστοτέλη στη βρεφική περίοδο της ανθρώπινης εξέλιξης εν ελευθερία. Δηλαδή στις μοναρχεύουσες ολιγαρχίες» αναφέρει. «Η σημερινή πολιτεία κατά τον Αριστοτέλη δεν είναι ούτε δημοκρατική ούτε αντιπροσωπευτική. Επομένως και η ηθική και το Δίκαιο της εποχής μας ανάγονται στην προ δημοκρατική περίοδο της ανθρώπινης εξέλιξης. Συνεπώς, ούτε η σημερινή ιδέα της δικαιοσύνης ούτε η πολιτεία που εμπραγματώνει την ελευθερία ανήκουν στη δημοκρατία».

Πού τοποθετούνται σήμερα οι κοινωνίες; «Στην ιδιωτεία και όχι μέσα στην πολιτεία. Ο πολίτης είναι υπήκοος και όχι εταίρος της πολιτείας, διότι ζει μόνον την ατομική όχι όμως την κοινωνική και πολιτική ελευθερία.

Κατά τούτο, ο Αριστοτέλης διατηρεί την επικαιρότητά του, διότι αναφέρεται σε φαινόμενα που τα συναντάμε καθ’ οδόν προς το μέλλον και είναι ικανά να διαφωτίσουν τη σκέψη μας».

Το κράτος δικαίου

«Ο όρος “Πολιτεία” αποκτά σήμερα ιδιαίτερη σημασία λόγω της ανείπωτης δοκιμασίας που διέρχεται στην εποχή μας η σύγχρονη, αντιπροσωπευτική δημοκρατία», υποστηρίζει ο ομότιμος καθηγητής συνταγματικού Δικαίου, Αντώνης Μανιτάκης, ο οποίος, εδώ και 15 χρόνια, ανιχνεύει τα κληροδοτήματα της αρχαίας δημοκρατίας στη σύγχρονη με οδηγό και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη.

Η Πολιτεία, επισημαίνει, «εισφέρει στο πολίτευμα της λαϊκής κυριαρχίας την απαίτηση του μέτρου, της ισορροπίας και κυρίως του κοινού συμφέροντος. Με σημερινούς όρους, η “Πολιτεία” αντιστέκεται ή αντιστρατεύεται τον ύπουλο εσωτερικό εχθρό της δημοκρατίας, τη δημαγωγία και τον λαϊκισμό. Αξιώνει την υποταγή της λαϊκής κυριαρχίας στους ορισμούς του Συντάγματος και επιβάλλει τη σύμπλευση της πολιτικής Δημοκρατίας με τις επιταγές του Κράτους Δικαίου. Η Δημοκρατία μόνον ως συντεταγμένη και δικαιοκρατούμενη Πολιτεία καταξιώνεται, δικαιώνοντας έτσι και τις αναλύσεις του Αριστοτέλη».

Περί Ουρανού

«Οπου κι αν ψάξεις θα βρεις λίγο Αριστοτέλη», λέει ο αστροφυσικός ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, Ιωάννης Σειραδάκης. Ακόμη και στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Η κατασκευή του όπως φαίνεται, στηρίχθηκε στον γραναζωτό μηχανισμό (οδοντωτοί τροχοί), ο οποίος περιέχεται στα «Ελάσσονα μηχανικά». Η αριστοτελική σκέψη, ωστόσο, ήταν πάντα η βάση τόσο στην κοσμολογία όσο και στην αστρονομία. Το εγχειρίδιο

«Περί Ουρανού» διέσωσε τις κοσμολογικές θεωρίες του για το σύμπαν «υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει».

Στην αστρονομία, μολονότι τα συγγράμματά του δεν διασώθηκαν, υπάρχουν εξαιρετικές παρατηρήσεις σε διάφορα βιβλία. «Την γαρ σελήνην εωράκαμεν διχότομον μεν ούσαν, υπελθούσαν δε των αστέρων τον του Αρεος, και αποκρυφέντα μεν κατά το μέλαν αυτής, εξελθόντα δε κατά το φανόν και λαμπρόν» (…διότι είδαμε τη Σελήνη ενώ βρισκόταν στο 1ο τέταρτο να περνάει μπροστά από τον Αρη, ο οποίος αποκρύφτηκε από τη σκοτεινή πλευρά της και εξήλθε από τη φωτεινή). «Με τα εργαλεία που διαθέτουμε σήμερα ως αστρονόμοι διαπιστώσαμε ότι αυτό συνέβη το 457 π.Χ., την εποχή δηλαδή που ο Αριστοτέλης βρισκόταν στην Αθήνα. Ετσι φαντάζομαι τον Αριστοτέλη, απογευματάκι, να κάθεται στον βράχο της Ακρόπολης ή του Φιλοπάππου, να παρατηρεί τη Σελήνη και να προβλέπει δύο μέρες πριν ότι θα περάσει μπροστά από τον πλανήτη Αρη. Είναι καταπληκτικό!».

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή