Η Ευρωπαϊκή Eνωση αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της ανθρωπότητας μέχρι σήμερα. Εβδομήντα χρόνια χωρίς πολέμους, είκοσι οκτώ χώρες, με διαφορετικές γλώσσες, διαφορετικές κουλτούρες και διαφορετικές οικονομίες, ενστερνίστηκαν τις κοινές αξίες του δυτικού πολιτισμού και ένωσαν τις δυνάμεις τους προς την πρόοδο και την ευημερία. Σήμερα συντελούνται τεράστιες αλλαγές, οι οποίες μεταμορφώνουν τον τρόπο που ζούμε και τον τρόπο που εργαζόμαστε. Οι αποτελεσματικοί ηγέτες πρέπει να καταλαβαίνουν πόσο σημαντικό είναι να συμβαδίζουν με τις αλλαγές. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει σήμερα τρεις πολύπλοκες καταστάσεις, οι οποίες θα επηρεάσουν το μέλλον της.
Α) Μαζική μετακίνηση πληθυσμών από φτωχές χώρες προς την Ευρώπη.
Το πρόσφατο πρόβλημα των μεταναστών και των προσφύγων είναι η αρχή ενός κύματος μετακίνησης πληθυσμών που θα διαρκέσει πολλά χρόνια. Οφείλεται στις αρνητικές συνθήκες που διαμορφώνονται σε αρκετές χώρες (όπως Συρία, Βόρεια Αφρική, κ.λπ.) όπου οι κάτοικοι πλέον δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τα στοιχειώδη αγαθά για να ζήσουν. Αυτό συμβαίνει είτε εξαιτίας των πολεμικών συρράξεων είτε λόγω μακροχρόνιων οικονομικών προβλημάτων. Το πετρέλαιο είναι η βασική πηγή εσόδων των περισσότερων χωρών της Βορείου Αφρικής και αντιπροσωπεύει μόνο το 26% της παγκόσμιας ενεργειακής κατανάλωσης. Η πρόσφατη κατάρρευση των τιμών του υποδηλώνει τη μείωση της ζήτησης κυρίως λόγω της σταδιακής αντικατάστασής του από άλλες πηγές ενέργειας (φυσικό αέριο, ηλιακή, αιολική ενέργεια κ.λπ.) αλλά και της μείωσης των ρυθμών ανάπτυξης. Τη δεκαετία του 2030 υπολογίζεται ότι θα είναι διαθέσιμη προς κατανάλωση μια νέα μορφή ενέργειας, η πυρηνική σύντηξη (nuclear fusion), η οποία ήδη παράγεται πειραματικά στους αντιδραστήρες. Θα είναι μια πηγή ενέργειας ανεξάντλητη, φθηνή και φιλική προς το περιβάλλον. Επιπροσθέτως, τα υπάρχοντα αποθέματα πετρελαίου επαρκούν για τα επόμενα 50 χρόνια. Οπότε η ζήτηση για πετρέλαιο δεν αναμένεται να αυξηθεί στο μέλλον. Τα παραπάνω συνηγορούν ότι η τιμή του πετρελαίου ίσως να μην αυξηθεί ποτέ πάνω από τα τρέχοντα επίπεδα ή ακόμα και εάν αυξηθεί, θα είναι συγκυριακή και για μικρό χρονικό διάστημα. Ετσι, όλες οι οικονομίες που παράγουν πετρέλαιο χάνουν τεράστια έσοδα και αντιμετωπίζουν σημαντικές οικονομικές κρίσεις, οι οποίες προσφέρουν έδαφος σε λαϊκιστές και δημαγωγούς ηγέτες που καταλαμβάνουν την εξουσία. Εμφανίζονται φανατικές κυβερνήσεις, οι οποίες εναντιώνονται στον δυτικό τρόπο λειτουργίας της οικονομίας, με αποτέλεσμα οι οικονομίες να καταρρέουν ακόμα περισσότερο. Η λεγόμενη «Αραβική Ανοιξη», αντί να φέρει περισσότερη ελευθερία, έφερε περισσότερη φτώχεια, αυταρχισμό και φόβο.
Β) Τα κράτη της Ανατολικής Ασίας, καθοδηγούμενα από την Κίνα εφαρμόζουν μακροχρόνιες στρατηγικές αναβίωσης του δρόμου του μεταξιού, ώστε εκτός από την παραγωγή να ελέγξουν και τα κανάλια διανομής των προϊόντων τους προς τη Δύση. Ο πρώτος εμπορικός δρόμος μεταξύ Ανατολής και Δύσης είχε γίνει την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου μέσω της Κασπίας Θάλασσας και του ποταμού Ωξου από τον Πατροκλή. Σήμερα η Κίνα αναβιώνει 4 μοντέρνους δρόμους του μεταξιού. Ο ένας είναι ο νότιος χερσαίος (land), ο οποίος θα αναβιώσει κατά ένα μέρος τον πανάρχαιο δρόμο του μεταξιού από το Σιάν της Κίνας μέχρι τη Ρώμη. Ο βόρειος χερσαίος θα φθάνει από την Κίνα στη Ρωσία. Ο τρίτος είναι ο θαλάσσιος (maritime), ο οποίος θα ενώνει τις Θάλασσες της Κίνας με την Ινδική Θάλασσα, την Αραβική Θάλασσα, την Ερυθρά Θάλασσα και τη Μεσόγειο Θάλασσα. Ο τέταρτος θα είναι ο ψηφιακός (digital or online), ο οποίος θα συνδέσει σε κοινή ψηφιακή πλατφόρμα τα μέλη και όλες τις περιοχές παγκοσμίως, που ενδιαφέρονται για τις ευκαιρίες στις επενδύσεις και το εμπόριο που ο δρόμος του μεταξιού δημιουργεί.
Επιπλέον η Κίνα έχει αναπτύξει την τελευταία δεκαετία μια στρατηγική που την ονομάζει στρατηγική των «Μαργαριταρένιων κολιέ» (String of Pearls), η οποία επικεντρώνεται κυρίως στην απόκτηση πρόσβασης σε σημαντικά διεθνή λιμάνια της Αφρικής, της Νότιας Αμερικής, της Νότιας Ευρώπης (Πειραιάς, κ.λπ.), τα οποία χρησιμοποιεί τόσο για την εξαγωγή των εμπορευμάτων της όσο και για την εισαγωγή πρώτων υλών και ενέργειας.
Υπολογίζεται ένα ποσό σχεδόν ίσο με ένα τρισεκατομμύριο να έχει δεσμευθεί για την κατασκευή υποδομών για τους δρόμους του μεταξιού, όπως παραγωγή ενέργειας, αγωγοί αερίου, σύνδεση πόλεων με υπερταχείς σιδηροδρόμους, αναβάθμιση υπαρχουσών υποδομών κ.λπ.
Η Κίνα με τις επενδύσεις αυτές ηγείται και σχεδιάζει το μέλλον του 63% των χωρών και ουσιαστικά του μεγαλύτερου μέρους της παγκόσμιας οικονομίας. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι από το 2008 το ΑΕΠ της Ευρώπης είναι σχεδόν αμετάβλητο, ενώ αντίθετα της Κίνας αυξήθηκε κατά 76% την ίδια περίοδο. Οι ελπίδες για ανάπτυξη μεταφέρονται στην Ανατολή, με αποτέλεσμα την απειλή της μελλοντικής ευημερίας της Ευρώπης.
Γ) Η Δύση και ειδικότερα η Ευρώπη έχει βυθιστεί σε πολιτικές αναταράξεις που φέρνουν τα κύματα του λαϊκισμού και της δημαγωγίας που πρεσβεύουν νεο-εμφανιζόμενες πολιτικές δυνάμεις. Τα σοβαρά προβλήματα της Ευρώπης παραμένουν άλυτα επί μακρόν από πολιτικές δυνάμεις που αδρανούν εξαιτίας του πολιτικού κόστους. Η συνεχώς μειωμένη ανάπτυξη επιδεινώνει αυτά τα προβλήματα. Τότε είναι η στιγμή που εμφανίζεται ο λαϊκισμός, ο οποίος απλοποιεί τα προβλήματα, δημιουργεί αποδιοπομπαίους τράγους, ώστε να μη λυθούν τα προβλήματα, διχάζει τον λαό, παραλύει την οικονομία και ανακόπτει τις ενσυνείδητες μακροχρόνιες προσπάθειες για τις αλλαγές που χρειάζονται οι κοινωνίες και οι οικονομίες. Με αυτό τον τρόπο υποσκάπτονται οι δημοκρατίες. Σε συνθήκες αναστάτωσης και αστάθειας εμφανίζεται ο υποτιθέμενος δημαγωγός ως ο «δυνατός ηγέτης», ο οποίος σταδιακά λαμβάνει αυταρχικές αποφάσεις κατά της ελευθερίας των πολιτών.
Η πολυπλοκότητα των παραπάνω προβλημάτων απαιτεί μακροχρόνιες αποτελεσματικές στρατηγικές που θα διαπερνούν όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες δεν μπορούν να σχεδιαστούν από λαϊκίστικες και δημαγωγικές ηγεσίες. Μελετώντας την ιστορία της πτώσης των αυτοκρατοριών, προκύπτει ότι το κλείσιμο των κρατών στον εαυτό τους δημιουργεί έναν κόσμο του «εμείς» και «εσείς» στον οποίο ο δικός μας τρόπος είναι ο «ανώτερος» από αυτόν των άλλων λαών.
Οι επιστήμονες σήμερα μπορούν να προσφέρουν χρήσιμα εργαλεία στις ηγεσίες για να προβλέψουν τις επιπτώσεις των προβλημάτων, τις ευκαιρίες αλλά και τις απειλές του μέλλοντος, ώστε να σχεδιαστούν αποτελεσματικές λύσεις των μακροχρόνιων προβλημάτων και παράλληλα να αντιμετωπιστούν οι καταστροφικές συνέπειες της ανόδου του λαϊκισμού και της δημαγωγίας.
Σήμερα απαιτείται μια ευρωπαϊκή ηγεσία με νέα μακροχρόνια οράματα, ώστε να μπορεί να αντιμετωπίσει τα παραπάνω πολύπλοκα προβλήματα για να συμβαδίζουν οι χώρες με τις αλλαγές που έρχονται. Καμιά χώρα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μόνη της τέτοια προβλήματα.
Υπό αυτές τις συνθήκες, η έξοδος του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ενωση δεν θα είναι καθόλου σοφή απόφαση.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι ακαδημαϊκός, καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, Distinguished Research Professor, Audencia Business School, πρόεδρος Financial Engineering and Banking Society.
** Ο κ. Γιώργος Σ. Ατσαλάκης είναι επίκουρος καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων & Πρόβλεψης.