Η είδηση έσκασε σαν βόμβα την περασμένη Παρασκευή, προκαλώντας στην Ελλάδα γενικό αποτροπιασμό. Κατά τη διάρκεια του ιερού για τους μουσουλμάνους μήνα του Ραμαζανίου το τουρκικό κρατικό κανάλι TRT Diyanet θα μεταδίδει καθημερινά πρόγραμμα ισλαμικής καθοδήγησης από την Αγία Σοφία. Οι εκπομπές μεταδίδονται κατά τις 2 π.μ., την ώρα που ξυπνούν για να γευματίσουν όσοι τηρούν τη νηστεία του Ραμαζανίου. Στην ιστοσελίδα του, το κανάλι μάλιστα αναφέρεται στην Αγία Σοφία ως «το μεγάλο ιερό, κληροδότημα του Πορθητή».
Το συμβολικό βάρος της Αγίας Σοφίας είναι τεράστιο. Αποτελεί πρώτιστο σύμβολο για κοινότητες που διαβάζουν την Ιστορία με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Η αντίδραση της ελληνικής κοινής γνώμης στα όποια βήματα επανισλαμοποίησης της Μεγάλης Εκκλησίας της Ρωμανίας είναι ευκόλως ερμηνεύσιμη. Εντύπωση ίσως προκαλεί σε όποιον αγνοεί την πολιτικοποιημένη πρόσφατη ιστορία του μνημείου ο σχετικός αποτροπιασμός ικανού τμήματος της τουρκικής κοινωνίας. Καθώς το κτίσμα παραμένει το πλέον γνωστό και συμβολικό ορόσημο της Πόλης, δεν θα μπορέσει δυστυχώς να ξεφύγει από την πολιτική και πολιτιστική σύγκρουση που μαίνεται στην Τουρκία, και της οποίας διακύβευμα είναι ο εξισλαμισμός κοινωνίας και κράτους.
Αν στη σημερινή Τουρκία η Αγία Σοφία σημαίνει πολύ διαφορετικά πράγματα για εξίσου διαφορετικές ομάδες, η οθωμανική θεώρηση του μνημείου ήταν περισσότερο μονολιθική. Η Αγία Σοφία ήταν το ύψιστο σύμβολο της «κατάκτησης της Πόλης». Ο εξισλαμισμός της επισφράγιζε το πέρασμα της Πόλης από την ελληνοχριστιανική ηγεμονία στην τουρκομουσουλμανική.
«Αυτή είν’ η πιο μεγάλη, η δοξασμένη ώρα / που το Ισλάμ επρόσμενε αιώνες τώρα. / Η Κωνσταντινούπολη που ’ταν πριν ρωμαίικη / θα λέγετ’ Ιστάνμπουλ και θάναι τουρκική. / Ο Παντισάχ του Τούρκου, αρχηγός ενός στρατού / που νίκησε τον κόσμο όλο. […] Εκπλήρωσε μεγάλο τάμα και επιθυμία / προσευχή απογευματινή εις την Αγία Σοφία. / Η Ιστάνμπουλ είναι τουρκική απ’ την ημέρα εκείνη / καλύτερα να γκρεμιστεί παρά αλλουνού να γίνει». Το ποίημα αυτό το έγραψε το 1920, μεσούντος του Ελληνοτουρκικού πολέμου, ο πολύς Ναζίμ Χικμέτ Ραν, πριν φύγει στους σοβιετικούς του παραδείσους και γίνει το αγαπημένο παιδί της ελληνικής αριστερίζουσας διανόησης. Αποτυπώνει ξεκάθαρα την ταύτιση από τους Οθωμανούς της Αγίας Σοφίας με την κατάκτηση και τον εξισλαμισμό.
Τα πράγματα έγιναν πολύ πιο περίπλοκα με την επιβολή του Κεμαλισμού. Με μία κίνηση απρόσμενη, ο Ατατούρκ διέταξε τη μετατροπή της σε μουσείο το 1935. Οι προθέσεις του δεν είναι γνωστές. Κάποιοι εικάζουν πως θέλησε να επιδοθεί σε μια κίνηση φιλοφροσύνης προς την ηττημένη το 1922 Ελλάδα, στο πλαίσιο της ελληνοτουρκικής φιλίας. Περισσότερο ίσως βάρυνε η αντίληψη πως μια κοινωνία σε τροχιά δυτικόστροφου εκσυγχρονισμού δεν θα έπρεπε να προβάλλει το κύριο μνημείο της μεγαλύτερης πόλης της χώρας υπό «τζιχαντικό» πρίσμα.
Σε κάθε περίπτωση, από το 1935 ο μουσειακός χαρακτήρας της Αγίας Σοφίας αποτελεί ένα ακόμη κεφάλαιο στη διχόνοια μεταξύ κοσμικών και ισλαμιστών Τούρκων. Από τη δεκαετία του 1970 οι ισλαμιστές διαδηλώνουν ζητώντας «να σπάσουν οι αλυσίδες και να ανοίξει στη λατρεία». Στις πρώτες διαδηλώσεις πρωτοστατούσε ο νεαρός και αφανής τότε Ταγίπ Ερντογάν. Η Αγία Σοφία παρουσιάζεται αλυσοδέσμια και μαγαρισμένη από την εκκοσμίκευσή της. Τον ρόλο της ως «συμβόλου της κατάκτησης» προβάλλουν οι ισλαμιστές κάθε χρόνο, οργανώνοντας ομαδικές προσευχές μπροστά της κατά ή αμέσως μετά τους πομπώδεις εορτασμούς για την Αλωση (29 Μαΐου).
Σημαντικό μέρος της τουρκικής κοινωνίας ανησυχεί για ενδεχόμενη επανισλαμοποίηση της Αγίας Σοφίας. Οχι τόσο για λόγους πολιτιστικής ευπρέπειας, αλλά γιατί η μετατροπή θα συνιστούσε «μία ακόμη ασέβεια» απέναντι στον Ατατούρκ. Από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 αντηχεί από μιναρέδες της το κάλεσμα της ισλαμικής προσευχής. Σήμερα, που οι ισλαμιστές αποτελούν καθεστώς, η διατήρηση του μουσειακού χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας μοιάζει ολοένα και πιο επισφαλής.
Η «παραχώρηση» της Αγίας Σοφίας στο ισλαμικό κανάλι είναι προσωρινή. Ωστόσο, οι εξελίξεις των τελευταίων χρόνων δεν είναι καθόλου καθησυχαστικές. Τρεις βυζαντινές Αγίες Σοφίες μετετράπησαν από μουσεία σε τεμένη: η Αγία Σοφία της Βιζύης, το 2007, η ιστορική Αγία Σοφία Νικαίας, το 2011, και εκείνη της Τραπεζούντας το 2013 – στην τελευταία μάλιστα μετατροπή τα εξαίρετα ψηφιδωτά υπέστησαν μικροκαταστροφές. Οι μετατροπές έγιναν χωρίς να ζητηθεί η γνώμη των τοπικών κοινοτήτων και παρά τις έντονες διαμαρτυρίες αρχαιολόγων και παραγόντων της οικονομίας και του τουρισμού.
Καθόλου συμπτωματικοί, οι εξισλαμισμοί προλειαίνουν, προειδοποιούν πολλοί, το έδαφος για την «επαναφορά» της ίδιας της Μεγάλης Εκκλησίας. Διά του λόγου το αληθές, ο τότε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, Μπουλέντ Αρίντς, δήλωνε, μπροστά της, το 2013: «Δόξα τω Θεώ, κατά τη θητεία μου ζήσαμε δύο ευτυχή γεγονότα. […] Επιστρέψαμε δύο τζαμιά μας που φέρουν το όνομα Αγία Σοφία, κατά το προσήκον, στην ισλαμική λατρεία. […] Βρισκόμαστε τώρα στην αυλή του τζαμιού της Αγίας Σοφίας (sic). Η Αγία Σοφία μάς μιλάει. Τι μας λέει άραγε; Δε θα πω “και στα δικά της” γιατί θα παρερμηνευθεί. Κοιτάζουμε την τεθλιμμένη Αγία Σοφία, αν θέλει ο Θεός ευχόμαστε οι ημέρες που θα γελάσει να είναι κοντινές».
Η ελληνική αντίδραση
Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών με οξεία ανακοίνωσή του αποδοκίμασε την απόφαση των τουρκικών αρχών: «Εμμονές, που αγγίζουν τα όρια της θρησκοληψίας, για μουσουλμανικές τελετές σε ένα μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι ακατανόητες και φανερώνουν έλλειψη σεβασμού και επαφής με την πραγματικότητα. Επιπλέον, τέτοιες ενέργειες δεν είναι συμβατές με σύγχρονες, δημοκρατικές και κοσμικές κοινωνίες», υπογράμμισε. Πηγές του υπουργείου Εξωτερικών διερωτούνταν επίσης για τη σκοπιμότητα μιας τέτοιας κίνησης και μάλιστα σε μια στιγμή κατά την οποία γίνονται προσπάθειες για εξεύρεση κοινών τόπων σε ζητήματα πολιτισμού και θρησκείας, που είναι διπλωματικά εξ ορισμού πιο προσπελάσιμα σε σύγκριση με άλλα.
* Ο Αλέξανδρος Μασσαβέτας είναι συγγραφέας.