Η άμεση δημοκρατία λειτούργησε για περίπου δύο αιώνες στην Αθήνα, ας πούμε χονδρικά από τον Κλεισθένη ώς τον Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας. Δεν προέκυψε ούτε από επανάσταση ούτε από λαϊκή εξέγερση. Δεν αμφισβήτησε τις κοινωνικές και οικονομικές ιεραρχίες της πόλης.
Ο Κλεισθένης, ο Εφιάλτης και ο Περικλής που την επινόησαν και τη διεύρυναν ανήκαν στα αριστοκρατικά γένη της Αθήνας. Oπως και οι αντίπαλοί τους, ο Κίμων και ο Θουκυδίδης – απλή συνωνυμία με τον ιστορικό. Η διεύρυνση της δημοκρατίας στην Αθήνα είναι συνυφασμένη με την επεκτατική της πολιτική.
Ο στόλος ήταν το υπερόπλο της ηγεμονίας της, για τον στόλο ήσαν απαραίτητοι οι κωπηλάτες και κωπηλάτες γίνονταν οι θήτες. Εκεί εντοπίζεται και η πολιτική μεγαλοφυΐα του Περικλή: δεν ήταν δυνατόν να μη συμμετέχουν στις αποφάσεις και στα αξιώματα όσοι στήριζαν τη δύναμη της πόλης με την ίδια τους τη ζωή. Σ’ αυτήν τη βασική αρχή στηριζόταν η λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας.
Στην Εκκλησία και στα δικαστήρια δικαίωμα ψήφου είχαν μόνον οι άρρενες Αθηναίοι πολίτες. Ναι, διότι αν εξέδιδαν ψήφισμα για πόλεμο οι ίδιοι θα πολεμούσαν. Δικαίωμα ψήφου είχαν μόνον όσοι μπορούσαν να υπερασπιστούν την πόλη με το ίδιο τους το σώμα, τη ζωή τους δηλαδή. Η άμεση δημοκρατία στηριζόταν σε ένα αυστηρά περιορισμένο και αυστηρά προσδιορισμένο εκλογικό σώμα.
Ο Περικλής περιόρισε το δικαίωμα πολιτογράφησης μόνο για όσους κατάγονταν από πατέρα και μητέρα Αθηναίους. Οσο διευρύνονταν τα δικαιώματα, τόσο περιορίζονταν οι δυνατότητες πρόσβασης σε αυτά. Ο Καστοριάδης, ο οποίος θεωρούσε πως η άμεση δημοκρατία είναι η μόνη πραγματική δημοκρατία, το περιγράφει με λεπτομέρειες στο «Η ελληνική ιδιαιτερότητα». Και έχει δίκιο: είναι η διαφορά ανάμεσα στη δημοκρατία και τη Repubblica της Ρώμης, πρόγονο της σύγχρονης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Δύο φαντάσματα στοίχειωναν την αθηναϊκή δημοκρατία: η στάση και η τυραννία του δήμου. Κάτι σαν τα αυτοάνοσα νοσήματά της, για να χρησιμοποιήσω μια ιατρική μεταφορά, που εμφανίζονται όποτε οι σύγχρονες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες προσφεύγουν στην άμεση ψήφο. Σήμερα το ευρωπαϊκό οικοδόμημα κινδυνεύει από μια συγκυριακή, πλην όμως αμετάκλητη, απόφαση των Βρετανών ψηφοφόρων.
Δυστυχώς, η ελληνική, παρά τον πλούτο της, δεν διαθέτει λέξη για τη Repubblica. Μεταφραστική αδυναμία η οποία παραχωρεί ευγενώς τη θέση της στην αγαπημένη μας παιδιά, την αυτογελοιοποίηση. Πέρυσι το «Οχι» έγινε «Ναι», πλην όμως για τους περισσότερους σημασία έχει ότι η εθνοσωτήριος έδωσε την ευκαιρία στον λαό να εκφραστεί.
Το δημοψήφισμα γίνεται η αιχμή του δόρατος του εθνικολαϊκισμού, αφού στη χώρα του «περίπου» έχει γίνει ταυτόσημο με την περισσότερη δημοκρατία. Αφού κάνουν οι Αγγλοι για την Ευρώπη, γιατί να μην κάνουμε κι εμείς για το Σύνταγμα, για το όριο ταχύτητας στις εθνικές οδούς ή για τις ώρες διδασκαλίας των Αρχαίων;