Οπως κάθε σημαντικό γεγονός, έτσι και η απόφαση της πλειοψηφίας του βρετανικού εκλογικού σώματος να επιλέξει την αποχώρηση της χώρας του από την Ευρωπαϊκή Ενωση είναι σύνθετο γεγονός, ανοιχτό σε αντικρουόμενες ερμηνείες, κάποιες από τις οποίες είναι εξόφθαλμα άστοχες. Θα περιοριστώ σε πέντε παρατηρήσεις.
Πρώτον, το 52% των Βρετανών εκλογέων που επέλεξε την αποχώρηση δεν στράφηκε εναντίον των «ευρωπαϊκών πολιτικών της λιτότητας», όπως λέγεται, γιατί απλούστατα αυτές δεν επιβλήθηκαν στη Βρετανία από την Ευρωπαϊκή Ενωση – και πολύ λιγότερο από τη Γερμανία! Υπήρξαν πολιτική του Βρετανικού Συντηρητικού Κόμματος, το μεγαλύτερο κομμάτι του οποίου υποστήριξε την έξοδο από την Ε.Ε. Προφανώς οι ψηφοφόροι αυτοί εξέφρασαν έντονη δυσαρέσκεια. Αλλά αυτή η δυσαρέσκεια έχει πολλές διαστάσεις, αρκετές από τις οποίες είναι είτε άσχετες μεταξύ τους, είτε αντικρουόμενες: οικονομική δυσπραγία, περιορισμένη κοινωνική κινητικότητα, φόβος για το μέλλον, καχυποψία για τους ξένους, αίσθηση περιθωριοποίησης. Το δημογραφικό τους προφίλ μάς προσφέρει μια πιο αντικειμενική ακτινογραφία απ’ ό,τι η ψηλάφηση των κινήτρων τους: χαμηλότερα εισοδήματα, περιορισμένη μόρφωση, μεγαλύτερες ηλικίες. Πρόκειται για το προφίλ των ανθρώπων εκείνων που δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της παγκόσμιας οικονομίας. Εκεί λοιπόν, κυρίως, θα πρέπει να αναζητήσουμε τα ελατήρια της ψήφου, πέρα από πιο συγκυριακές ερμηνείες, όπως π.χ. η χαμηλή ποιότητα της εκλογικής καμπάνιας των οπαδών της παραμονής στην Ε.Ε.
Δεύτερον, ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης υπήρξε περισσότερο συμβολικός παρά ουσιαστικός. Πολλοί ήταν αυτοί, και ανάμεσά τους το δίδυμο του περυσινού φιάσκου Τσίπρας και Βαρουφάκης, που έσπευσαν να κατηγορήσουν την Ε.Ε. για ανεπάρκεια και αποτυχία. Ομως η Ευρώπη λειτουργεί κυρίως ως αποδιοπομπαίος τράγος και εύκολος στόχος. Αυτό άλλωστε αποδεικνύεται από το γεγονός πως λαϊκιστικά κινήματα δεν εμφανίζονται μόνο σε κράτη-μέλη της Ε.Ε. Οι ψηφοφόροι του Τραμπ στις ΗΠΑ έχουν αντίστοιχα δημογραφικά χαρακτηριστικά με αυτούς του Brexit, και ο λόγος αυτού του υποψηφίου ηχεί στο ίδιο ακριβώς μοτίβο: ενάντια στο σύστημα, στις ελίτ, στους ξένους. Ομως στις ΗΠΑ δεν τίθεται, βέβαια, θέμα Ευρωπαϊκής Ενωσης! Αυτό δεν σημαίνει πως η Ε.Ε. δεν πρέπει να προωθήσει πολύ πιο δυναμικά τις ιδέες της, πράγμα που προϋποθέτει να σταθεί κάθετα απέναντι στην ξενοφοβία και στον ρατσισμό που υπήρξαν κυρίαρχο στοιχείο του βρετανικού δημοψηφίσματος και να αντιμετωπίσει τη δημαγωγία και τον λαϊκισμό επιθετικά, με ουσιαστικά πολιτικά όπλα και αναφορές στο συναίσθημα, όχι με τις παραδοσιακές νερόβραστες επικλήσεις στο «κοινό μας μέλλον», σε ένα «καινούργιο σχέδιο» κ.λπ.
Τρίτον, το μέλλον της Ε.Ε. είναι δύσκολο, αλλά πότε υπήρξε εύκολο; Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα πρωτοφανές πείραμα που συνίσταται στη δημιουργία μιας υπερεθνικής οντότητας σε έναν κόσμο που κυριαρχείται ακόμη (αλλά όχι για πάρα πολύ) από έθνη-κράτη. Αυτού του είδους τα εγχειρήματα μπορούν να προχωρήσουν μόνο μέσω κρίσεων. Από την άλλη, δεν συμφωνώ καθόλου με τους πρόωρους επικήδειους και την υπερβολική δραματοποίηση που κυριαρχεί. Οπως έδειξε και το ελληνικό δημοψήφισμα, τα τελικά αποτελέσματα συχνά διαφέρουν από τις αρχικές δημόσιες προθέσεις. Στις σύνθετες διαπραγματεύσεις που θα ξεκινήσουν και θα διαρκέσουν για σημαντικό χρονικό διάστημα είναι πολύ πιθανό να προκύψει ένα ειδικό καθεστώς σχέσεων Βρετανίας – Ε.Ε., το οποίο στην πράξη δεν θα διαφέρει πάρα πολύ από το σημερινό, ιδίως στο θέμα της ελεύθερης διακίνησης ανθρώπων και αγαθών. Συγχρόνως τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα που έχουν ήδη ξεσπάσει στη Μεγάλη Βρετανία (νομισματική αστάθεια, καθεστώς Σκωτίας κ.λπ.) θα προβληματίσουν ενδεχομένως τους οπαδούς των επίδοξων μιμητών του Brexit.
Τέταρτον, η πρωτοφανής για τα βρετανικά δεδομένα πόλωση δεν ήταν απαραίτητα αποτέλεσμα της βαθύτερης προδιάθεσης του εκλογικού σώματος αλλά της πολωτικής δυναμικής του δημοψηφίσματος ως πολιτικής πρακτικής. Ας μη συγχέουμε δημοκρατία και δημοψηφίσματα!
Τέλος, το κεντρικό, κατά τη γνώμη μου, πρόβλημα της Ευρώπης είναι αυτό της ανταγωνιστικότητας. Σε έναν κόσμο όπου ολοένα και περισσότεροι λαοί διεκδικούν μια καλύτερη ζωή, ο ρόλος της οικονομίας είναι κομβικός. Το επίπεδο διαβίωσης που είχε εξασφαλίσει η Ευρώπη επί δεκαετίες με το γενναιόδωρο κράτος πρόνοιας και τις παροχές του δεν μπορεί πλέον να στηρίζεται κυρίως στο χρέος. Απαιτεί ανταγωνιστικότητα.
Αυτή είναι η μεγάλη πρόκληση και εκεί θα κριθεί το μέλλον της ηπείρου μας.
*Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.