Είναι αλήθεια ότι η δυσαρέσκεια για την πορεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης ήταν διάχυτη πριν από το Brexit. Οχι μόνο από τους αντιευρωπαϊστές και τους ευρωσκεπτικιστές, αλλά και από εκείνους που θεωρούνται και δηλώνουν ευρωπαϊστές. Αλλωστε, η δική τους άποψη για την Ενωμένη Ευρώπη έχει ίσως μεγαλύτερη σημασία από την άποψη των δηλωμένων αντιπάλων της. Φυσικά, μετά το Brexit οι επικρίσεις κορυφώθηκαν και πλήθυναν οι φωνές εκείνων που ζητούν «μια καλύτερη Ευρώπη», «μια άλλη Ευρώπη», «μια Ευρώπη που να ακούει τους λαούς», «είναι αναγκαίο να κάνει την αυτοκριτική της η Ευρώπη» και άλλα συναφή, αλλά χωρίς κανείς από τους επικριτές να καθορίζει πώς ακριβώς θέλει την Ευρώπη του. Ασφαλώς και είναι πολλές οι ατέλειες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, πολλές οι αστοχίες της ευρωπαϊκής πολιτικής τάξης και των ευρωπαϊκών ελίτ, πολλές οι αδυναμίες που σταδιακά εμφανίζονται και κλιμακώνονται, δυστυχώς. Από την άλλη πλευρά, η Ιστορία, η εμπειρία και η πραγματικότητα διδάσκουν ότι:
– το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ενωσης είναι εξαιρετικά δύσκολο, καθώς αποσκοπεί να δημιουργήσει ένα ενιαίο σύνολο που θα το αποτελούν πολλά κράτη και έθνη με δικές τους ρίζες και κατεστημένες νοοτροπίες,
– δεν ξεκίνησε από τα κάτω, δηλαδή από τους λαούς (ούτε θα μπορούσε), αλλά από τα πάνω, δηλαδή από τις ηγεσίες, και με αυτόν τον τρόπο αναγκαστικά πορεύεται,
– βασικός λόγος ήταν η επικράτηση της ειρήνης (όπως επεσήμανε και η Μέρκελ) στην Ευρώπη, ύστερα από δύο παγκόσμιους πολέμους,
– οι χώρες που εντάχθηκαν το έκαναν με τη βούλησή τους και γνωρίζοντας ότι θα απεμπολήσουν ένα σημαντικό μέρος της κυριαρχίας τους, αποδεχόμενες κοινούς κανόνες,
– σε κάθε συμμαχία και σε κάθε συνασπισμό υπάρχουν οι ισχυροί (στην Αθηναϊκή Συμμαχία η Αθήνα, στο ΝΑΤΟ οι ΗΠΑ, στο Σύμφωνο τη Βαρσοβίας η Σοβιετική Ενωση, στον ΟΗΕ οι χώρες που έχουν βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας) και στην Ευρωπαϊκή Ενωση οι ισχυροί είναι οι μεγαλύτεροι και οικονομικά ισχυρότεροι εταίροι (Γερμανία), αλλά και εκείνοι που διαθέτουν στρατιωτική ισχύ (Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο).
Ποικίλλουν τα βαθύτερα αίτια της αυξανόμενης δυσαρέσκειας και των φυγόκεντρων τάσεων που παρατηρούνται στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Σε χώρες όπως η Ελλάδα, ο… νεοπλουτισμός που βασιζόταν σε σαθρά θεμέλια, σε ανεύθυνες πολιτικές και σε εξωπραγματικές απαιτήσεις. Στις ανατολικές χώρες της Ευρώπης, οι υπερβολικές προσδοκίες μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η μεταφορά πλούτου από τη Δύση σε άλλες περιοχές του κόσμου, ο άκρατος νεοφιλελευθερισμός και η ευκολία με την οποία διακινούνται παγκοσμίως τεράστια κεφάλαια σε ελάχιστο χρόνο, η παγκοσμιοποίηση, οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών προς την Ευρώπη που προκαλούν η φτώχεια στην Αφρική, την Ασία, οι πόλεμοι και οι ανατροπές καθεστώτων στη Μέση Ανατολή, η αύξηση του κόστους διατήρησης του κοινωνικού κράτους, ο νέος ψυχρός πόλεμος με τη Ρωσία, ακόμη και η συνεχής κατάργηση θέσεων εργασίας από την τεχνολογία. Ολα αυτά και άλλα σημαδεύουν πλέον αρνητικά την πορεία της Ευρώπης, ενισχύοντας ταυτόχρονα την άνοδο του εθνικολαϊκισμού, που είναι όντως πολύ δύσκολο να αντιμετωπιστεί με τα συμβατικά δημοκρατικά πολιτικά όπλα.
Υποτίθεται ότι μετά το Brexit οι ηγεσίες των μεγάλων κρατών της Ευρώπης θα ρίξουν το βάρος τους στη βελτίωση των οικονομικών συνθηκών και στην αντιμετώπιση των κινδύνων που την απειλούν. Ολα αυτά καλά, απαιτούν όμως χρόνο, που μάλλον δεν υπάρχει πια. Ταυτόχρονα θα πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειές τους για να αναδείξουν με επιθετικό τρόπο τα θετικά που προσφέρει ήδη η Ευρωπαϊκή Ενωση και κυρίως να πείσουν ότι είναι εξαιρετικά πιο ασφαλές μια χώρα να παραμείνει εντός, παρά να αναζητήσει την τύχη της εκτός. Αυτό είναι τώρα το μεγάλο ατού της Ενωμένης Ευρώπης.